Η ΑΚΑΤΑΛΥΤΗ ΠΝΟΗ ΤΟΥ ΠΟΙΗΤΙΚΟΥ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΟΥ ΜΟΝΤΕΡΝΙΣΜΟΥ

Η Casa del fascio του Giuseppe Terragni*, 72 χρόνια μετά την
ολοκλήρωσή της στο Κόμο (Β. Ιταλία), εξακολουθεί να γοητεύει
με τον ποιητικό της «ρασιοναλισμό» και αντιστέκεται πάντα
με εκπληκτική διαύγεια στην αχαλίνωτη ρητορεία της σημερινής
«κατανάλωσης» που κινδυνεύει να μετατρέψει την Αρχιτεκτονική
-του άπληστου αναπτυγμένου κόσμου- σε ανατριχιαστικό
εργαστήρι του δρ Καλιγκάρι**

G.Terragni,Casa del Fascio,Kόμο- Iταλία / φωτο.Ε.Πεπόνης(2008)

Μερικές φωτογραφίες από το Κόμο της Β. Ιταλίας, σταλμένες πριν λίγες μέρες από το φίλο Αρχιτέκτονα Μανόλη Πεπόνη που πήγε εκεί αυτό το μήνα, ήταν η αφορμή για να θυμηθώ και πάλι τη δουλειά και την αξεπέραστη αρχιτεκτονική κατάθεση του Giuseppe Terragni στην Αρχιτεκτονική του 20ου αιώνα , ιδιαίτερα την «ηρωική» εποχή που αναπτύσσονταν ο μοντερνισμός σε μια περίοδο μεγάλου καλλιτεχνικού, αρχιτεκτονικού και βέβαια κοινωνικού και πολιτικού αναβρασμού. Μεγάλο μέρος αυτής της κληρονομιάς κατάφερα να δω κι ο ίδιος πριν από 12 χρόνια σε μια επίσκεψή μου εκεί.

Η αρχιτεκτονική του μπετόν, γέννημα μιας νέας τότε ακόμη κατασκευαστικής καινοτομίας που εισήγαγε με ριζοσπαστικό τρόπο τα νέα υλικά στο πεδίο της αρχιτεκτονικής του «θαυμαστού» καινούριου κόσμου μετά την τεχνογνωσία που έφερε η δεύτερη βιομηχανική επανάσταση ,υπήρξε ένας προνομιακός χώρος έκφρασης για το μέγιστο αρχιτέκτονα-ποιητή του πρώιμου μοντερνισμού του μεσοπολέμου τον Giuseppe Τerragni.

Είναι μοναδικός ο τρόπος που κατάφερε να στοιχειώσει μέσα στο έργο του εκείνη την εκπληκτική συναίρεση της «πολιτισμικής γεωμετρίας» των χαράξεων και της ορθολογικής μορφής δημιουργώντας τα ιδιοφυή και επεξεργασμένα λειτουργικά και τυπολογικά κτιριακά του δοκίμια που ενσωματώνουν όλη την πνοή της νεωτερικότητας και εξακολουθούν πάντα να αποτελούν «ιερούς» τόπους της καταστατικής περιόδου της μοντέρνας Αρχιτεκτονικής του μπετόν.

Από το 1909 που ο Γερμανός Peter Behrens σχεδιάζοντας και κατασκευάζοντας το περίφημο Turbinehalle της AEG στο Βερολίνο, μετασχημάτισε ένα χώρο βαριάς βιομηχανικής χρήσης σε μορφολογικό προανάκρουσμα μιας ριζοσπαστικής αρχιτεκτονικής μετάβασης, ίσαμε το 1932-36 που στην περιοχή των λιμνών στο Κόμο ο Giuseppe Terragni με την έμπνευση και το ταλέντο του μετέτρεψε ένα κτίριο γραφείων του Ιταλικού φασιστικού κόμματος σε κτισμένη επιτομή και εμβληματική γεωμετρική δομή και μανιφέστο μιας ριζικά καινούριας αρχιτεκτονικής, είχαν περάσει μόλις 23 χρόνια. Χρόνια γεμάτα από ανατροπές ,ρήξεις και συζητήσεις που κατάφεραν να γονιμοποιήσουν στο χώρο της Αρχιτεκτονικής, της Τέχνης και των ιδεών μεγαλόπνοα προγράμματα και μανιφέστα που χαρακτήρισαν ολόκληρο τον αιώνα που ακολούθησε και σημάδεψαν οριστικά το πέρασμα σ΄ένα καινούριο κόσμο. Βέβαια η εκρηκτική και αμφίθυμη αυτή εποχή σημαδεύτηκε από τη μεγάλη κρίση του μεσοπολέμου και τους δυο παγκόσμιους αφανισμούς και είναι πραγματικά να διερωτάται κανείς πως δεν κατάφερε να αποτρέψει με την ορμή της και τον επηρεασμό των συνειδήσεων, το άνοιγμα της πύλης της Κόλασης στα ναζιστικά στρατόπεδα συγκέντρωσης όπου αφανίστηκαν εκατομμύρια Εβραίοι, τσιγγάνοι και διαφορετικοί κάθε λογής. Στο σημείο αυτό όμως αξίζει να θυμίσω πως το Γενάρη του ΄42 στη σύσκεψη των ναζί για την «τελική λύση» από τους 15 που συμμετείχαν, οι 12 είχαν ανώτατη μόρφωση και πρόσθετους ακαδημαϊκούς τίτλους. Αυτό όμως δεν στάθηκε αρκετό για να αποτρέψει την απόφασή τους γιατί ο «Λόγος» είχε εκλείψει και κανένας ηθικός φραγμός δεν απέμενε. Εξ άλλου μετά τη φοβερή «νύχτα των κρυστάλλων» ,ο ζόφος είχε κυριαρχήσει παντού.

Είχα πάντα την προσωπική απορία πως η ρώσικη αβαν-γκαρντ και οι πρωτοπορίες της τέχνης και της αρχιτεκτονικής του Bauhaus και του ποιητικού μοντερνισμού του μεσοπολέμου, πως το Dada και ο σουρεαλισμός που προσπάθησε να απελευθερώσει τη ζωγραφική από τα δεσμά κάθε φορμαλισμού, πως η ψυχανάλυση και η ερμηνεία και η εισαγωγή του ονειρικού στοιχείου και στην καλλιτεχνική ανάλυση, πως τα πολιτικά προγράμματα της Δημοκρατίας της Βαϊμάρης και ο διεθνικός αγώνας στην Ισπανία το ΄36 για την Ελευθερία, δεν κατάφεραν να συγκρατήσουν το ξύπνημα του τέρατος του πολέμου και τον ανθρώπινο παραλογισμό και να αποτρέψουν τη μετατροπή της εποχής της νεωτερικότητας σε ορθάνοιχτη πύλη του ερέβους στο Άουσβιτς και αλλού, πάνω στην οποία με απίστευτο κυνισμό γράφονταν με ειρωνικό (?) τρόπο το σύνθημα, «η εργασία απελευθερώνει»(arbeit macht frei). Γιατί δεν κατάφερε η τέχνη και η υψηλή αρχιτεκτονική, η διανόηση και το ουμανιστικό ιδεώδες, να εξημερώσει το θηρίο που υπάρχει μέσα μας και το άφησε να εκφραστεί τόσο βίαια, στις μαζικές δίκες και την εξάπλωση των γκουλάγκ στη Μόσχα το ’35, στην ισοπέδωση της Γκερνίκα στην Ισπανία από τους «κόνδορες» της νέας φαιάς τάξης του φασιστικού παραληρήματος, στη φασιστική πανούκλα που σάρωσε την Ευρώπη και τον κόσμο για 15 χρόνια, στους βομβαρδισμούς των αθώων στη Δρέσδη ,τη Χιροσίμα και το Ναγκασάκι?

Πάντα είχα την απορία πως κατάφερε ο ιταλικός φασισμός να συναγάγει στις τάξεις του και να τον υπηρετήσουν με απίστευτη αφοσίωση όλα τα μέλη της εικαστικής και της αρχιτεκτονικής πρωτοπορίας εκείνης της περιόδου. Τι να πει κανείς για τη μετατροπή του Ezra Pound και του Σελίν σε οργισμένους κήρυκες και απολογητές της πιο σκοτεινής και αποκρουστικής πολιτικής τάξης που παγιώθηκε στην Ευρώπη από το φασισμό και το ναζισμό στη διάρκεια του μεσοπολέμου? Η τέχνη που δεν δίστασε να τεθεί κι η ίδια στη υπηρεσία της «Επανάστασης» δεν κατάφερε στο τέλος να εναντιωθεί και να αντιπαλέψει τη μετατροπή και της ίδιας σε Κρόνο που κατασπάραξε τα ίδια τα παιδιά του. Ο φλογερός Μαγιακόφσκι φύτεψε μια σφαίρα στο κεφάλι του όταν είδε να καταρρέει το προσωπικό, το ερωτικό και το επαναστατικό του όραμα, οι αντιφρονούντες κάθε λογής κατέληξαν στα παγωμένα γκουλάγκ όταν δεν χτυπήθηκαν με σκεπάρνια, ο μεγάλος στοχαστής Βάλτερ Μπένζαμιν αυτοκτόνησε το 1940 κυνηγημένος από τους ναζί αφού πρώτα κατάφερε να προδιαγράψει με προφητικό τρόπο στα γραπτά του την αφύπνιση του τέρατος και τον επερχόμενο παραλογισμό, οι ποιητικές προτάσεις και τα έργα της αρχιτεκτονικής και της εικαστικής πρωτοπορίας σκεπάστηκαν από σωρούς ερειπίων και τα φρικτά μνημεία του πιο ακραίου και μεγαλομανιακού εκφασισμού που δυνάστευσε για 15 χρόνια την Ευρώπη μετατρέποντας τη σε απέραντο «κρανίου τόπο» και κυρίως καταργώντας κάθε ηθικό φραγμό στους ανθρώπους…«Η ποίηση μετά το Άουσβιτς δεν έχει πια νόημα, είναι βαρβαρική» έγραψε ο Τιοντόρ Αντόρνο μετά τη φοβερή εκείνη εποχή...Κι όμως ο κόσμος μπόρεσε και πάλι να σταθεί όρθιος και να προχωρήσει..

Σήμερα υπάρχει η Ιστορία και το δικό μας μοναδικό όπλο, η μνήμη…Η περιήγηση στα σπαράγματα αυτής της φοβερής εποχής, ακόμη και όταν γίνεται με αφετηρία τις φωτογραφίες ενός αριστουργήματος της μοντέρνας αρχιτεκτονικής πρέπει να έχει το κουράγιο να αντιμετωπίζει ολόκληρη την αλήθεια και όχι μόνο το μικρό της - ίσως- μέρος που μας ενδιαφέρει…

Η Casa del fascio του Giuseppe Terragni, αυτή η στέρεη και στιβαρή αρχιτεκτονική χειρονομία, κατάφερε με γοητευτικό τρόπο να συναιρέσει την ποιότητα του κτιριακού κελύφους με την ιδιοφυή επεξεργασία και παραγωγή της εσωτερικής του «δομής», να παραθέσει και να συνθέσει με ρηξικέλευθο τρόπο τα «πλήρη και τα ανοίγματα» και να μετατρέψει την παρουσία του «ανοικτού και του κλειστού» σε ένα ερμηνευτικό δοκίμιο της αξίας του «κενού» χώρου στην οργάνωση της αρχιτεκτονικής λύσης. Με ριζοσπαστικό και καινοτόμο βλέμμα δεν δίστασε να συναρμόσει τα «φυσικά» υλικά της παράδοσης με τα «τεχνητά» της νεωτερικής παραγωγής και να στοιχειώσει σε κτισμένη πρόταση τις έννοιες της διαφάνειας και της περατότητας του κτιριακού οργανισμού. Έτσι με διακριτό τρόπο προχώρησε στην εξέλιξη και τη μετάβαση από μια υπερχιλιόχρονη κυριαρχία του συμπαγούς και του αδιαπέραστου σε μια καινοφανή αντιμετώπιση με τη διάτρησή του και την εισχώρηση του εξωτερικού χώρου στο εσωτερικό.

Με μοναδική μαεστρία πραγματοποίησε τη λειτουργική επίλυση συνταιριάζοντάς την με την οργάνωση ενός ισχυρού και ευανάγνωστου κατασκευαστικού κανάβου του φέροντα οργανισμού και αναδεικνύοντας τις ποιότητες της συνάφειας και της αλληλοκάλυψης ή της υπέρθεσης των κατασκευαστικών στοιχείων σε χαρακτηριστικές λεπτομέρειες και οριοθετήσεις της εσωτερικής λογικής του ίδιου του κτιρίου.Η κυκλοφορία μέσα στο κτίριο και οι μεταβάσεις, τα περάσματα και οι ανυψώσεις από στάθμη σε στάθμη αποτελούν τον πιο δυνατό εσωτερικό σχολιασμό της σχέσης του με το περιβάλλον και την κλίμακα μεγεθών της πόλης, ενώ ο χειρισμός της καταλυτικής επίδρασης του φωτός στη διάρκεια της μέρας και της νύχτας, αναδεικνύει και υπογραμμίζει τις εξαιρετικές συλλήψεις και της πιο μικρής λεπτομέρειας του κτιριακού οργανισμού και του λεπταίσθητα επεξεργασμένου μοντερνιστικού του κελύφους…

Όποιος Αρχιτέκτονας (ή μη) βρεθεί στην πόλη του Κόμο αξίζει να δει αυτό το υπέροχο «τεύχος»*** και βέβαια ό,τι άλλο μπορέσει(Novocomum,asilo infantile κλπ) για να νιώσει έστω για λίγο την ακατάλυτη πνοή της μεγάλης μοντέρνας αρχιτεκτονικής, τότε που εκείνοι που την υπηρετούσαν αναζητούσαν εκτός από τη στερέωση των κτιρίων τους ,την ίδια την «ηθική θεμελίωση» μιας καινούριας εποχής που θα ήτανε ταγμένη στην εξυπηρέτηση των πραγματικών αναγκών του ανθρώπου…

Odyss 23.11.08

*Ιταλός Αρχιτέκτονας (18.4.1904-19.7.1943),ο σημαντικότερος εκπρόσωπος του αποκαλούμενου ποιητικού ρασιοναλισμού στη μοντέρνα αρχιτεκτονική, με σημαντικό έργο στη διάρκεια του μεσοπολέμου,το μεγαλύτερο μέρος του οποίου δημιούργησε στην πόλη του Κόμο στη Β.Ιταλία.

**Η γνωστή καλτ ταινία του γερμανικού εξπρεσιονισμού , γυρισμένη το 1919-20 από το σκηνοθέτη Robert Wienne

***τεύχος=κτίσμα (από το ρήμα τίκτω)