30.4.10

ΑΣΤΙΚΕΣ ΟΥΤΟΠΙΕΣ_01

50 ΧΡΟΝΙΑ BRAZILIA*+ΚΤΙΡΙΑΚΟ ΣΥΜΠΛΕΓΜΑ ΤΟΥ ΚΟΓΚΡΕΣΟΥ

Στις 21.04.1960,πριν 50 χρόνια εγκαινιάστηκε η νέα πρωτεύουσα της Βραζιλίας [εικ.1], που αποτελούσε μια ακόμη κτισμένη ουτοπία του μεταπολεμικού μοντερνισμού, τόσο κοντά στο δάσος του Αμαζονίου, τόσο όμοια με τις άλλες ομόλογες συλλήψεις του δεύτερου μισού του 20ου αιώνα όπως τη Chandigarh στην Ινδία που σχεδίασε ο Le Corbusier και τη Ντάκα στο Μπαγκλαντές του Louis Kanh. Eκεί κοντά στο ξεκίνημα της «άνοιξης» της δεκαετίας του 1960, η μοντέρνα πολεοδομία και η αρχιτεκτονική εξακολουθούσαν να οραματίζονται κόσμους υπερσχεδιασμένους και τακτοποιημένους που θα κατάφερναν να υλοποιήσουν επιτέλους όλα τα μανιφέστα των ουτοπιστών του 19ου αιώνα και όλες τις ρήξεις του επαναστατικού 20ου και να προσφέρουν στους ανθρώπους σε όλα τα μήκη και τα πλάτη του κόσμου το καταφύγιο και τις συνθήκες μιας ορθολογικά οργανωμένης και συνάμα άνετης αστικής κατοίκησης.

Ήταν ακόμη νωπά τα τραύματα της τραγωδίας του δεύτερου παγκόσμιου πολέμου και της εποχής που οι η ανθρωπότητα καταδύθηκε ίσαμε τον πάτο της κόλασης. Ο Τιοντόρ Αντόρνο είχε γράψει πως «…μετά το Άουσβιτς η ποίηση δεν είχε παρά βαρβαρικό περιεχόμενο…», η Χάνα Άρεντ μίλησε για την ηθική ενοχή ενός κόσμου ταυτισμένου με την κοινοτοπία του «κακού»,η Ευρώπη είχε προσπαθήσει να ανασυσταθεί μέσα από τις στάχτες της ξεκινώντας να σχηματοποιεί τη νέα αρχιτεκτονική μιας κοινής ευρωπαϊκής προοπτικής ,που ακόμη και σήμερα δεν έχει καταφέρει να καταστεί πολιτική πραγματικότητα. Το κίνημα της αμφισβήτησης της νεολαίας κυοφορούνταν ήδη μέσα στα πανεπιστήμια και στους χώρους δουλειάς της νέας εργατικής τάξης που αναπτύσσονταν διεκδικώντας κοινωνική χειραφέτηση και δημοκρατικά και ανθρώπινα δικαιώματα για όλους. Ήταν η εποχή που το όραμα ενός καλύτερου κόσμου στοιχίζονταν γύρω από τις ιδέες του εκδημοκρατισμού της δημόσιας ζωής, της πολιτιστικής αναγέννησης, της χωρίς όρια δημιουργικής γραφής, της μεγάλης ποίησης, του αντιπολεμικού κινήματος και της εξεγερμένης νεολαίας που στα τέλη της ίδιας δεκαετίας θα γεννούσε το γαλλικό Μάη στους δρόμους του Παρισιού, το κίνημα του πανεπιστημίου Μπέρκλεϊ ενάντια στον πόλεμο του Βιετνάμ, τη διαρκή –xαμένη πια κι αυτή- επανάσταση με τον Τσε και τον Φιντέλ στην Αβάνα, τα παιδιά των λουλουδιών,τους χίπις και τους Beatles. Ήταν η εποχή που και στην Ελλάδα, η μοντέρνα αρχιτεκτονική ξεκινούσε τη δεύτερη μεγάλη δημιουργική της περίοδο (μετά τη μεσοπολεμική δεκαετία των ιερών τεράτων μιας πρωτοφανούς και αξεπέραστης δημιουργικής κατάθεσης), με τα δημόσια κτίρια και τα Ξενία του Κωνσταντινίδη, με τα μοναδικά δοκίμια μιας πρωτότυπης και ποιητικής γραφής όπως εκείνης του Νίκου Βαλσαμάκη και του Τάκη Ζενέτου.

Το πλαίσιο λοιπόν εκείνης της περιόδου έφερε μέσα του συμπυκνωμένα όλα τα σπέρματα από όπου θα αναδύονταν στο χώρο της πολεοδομίας και της αρχιτεκτονικής, γεγονότα που θα σημάδευαν με μοναδικό τρόπο την παραγωγή των ιδεών και των εγχειρημάτων μιας περιόδου που ήταν κτισμένη μόνο με την ελπίδα ενός γενναίου καινούριου κόσμου, πέρα από τη μιζέρια των πολέμων και τη φρίκη της καταστροφής που βίωσαν οι αθώοι στη Χιροσίμα και το Ναγκασάκι. Ο ψυχρός πόλεμος βέβαια καθόριζε διαρκώς το υπόβαθρο των σχέσεων ανάμεσα στους δυο κόσμους και οι χειρισμοί των κρίσεων της περιόδου μαρτυρεί πως εκτός από τα οράματα και τις προσδοκίες εξακολουθούσαν να είναι απροσμέτρητα και τα όρια της ανθρώπινης βλακείας (όπως παραδέχτηκε και ο Αϊνστάιν), όμως η εποχή αυτή δεν έπαψε στιγμή να αποτελεί το δημιουργικό καμίνι μέσα στο οποίο βρήκε τη θέση της η ίδια η ουτοπία.











εικ.2/Lucio Costa /H πόλη της Βrazilia/1950
εικ.3/Vladimir Tatlin/Letatlin/Πτητική συσκευή/1930

Η Μπραζίλια, η νέα πρωτεύουσα της Βραζιλίας, σχεδιασμένη από τοn Lucio Costa σε σχήμα ενός πουλιού που πετά [εικ.2], γοητευτική προσομοίωση των πτήσεων και των πτητικών μηχανών του Τatlin [εικ.3] και των αεροπλάνων και των αερόστατων στις εικονογραφίες του Ivan Leonidov [εικ.4] στις αρχές του 20ου αιώνα, την εποχή που οι ρώσοι κονστρουκτιβιστές και η αβαντ γκαρντ επιχειρούσαν την αξεπέραστη «έφοδο στον ουρανό»,εκφράζει με τον πιο δυναμικό σχεδιασμό όλη την επιτομή των προσεγγίσεων της ριζοσπαστικής πολεοδομικής και αρχιτεκτονικής ιδεολογίας εκείνης της περιόδου των μεγάλων προσδοκιών και της ολοφάνερης ουτοπικής αστικής και πολιτικής ακόμη προσέγγισης που δεν δίστασε να διατυπώσει με απτό τρόπο τα επιχειρήματά της ακόμη και στις μακρινές Ινδίες ή τα βάθη της ζούγκλας και των υψιπέδων της Βραζιλίας.


εικ.4/Aρχιτέκτονας_Ιvan Leonidov/Διαγωνισμός για το Παλάτι του Προλεταριάτου/Mόσχα/1930


Τεράστιοι αχανείς, μνημειακοί δημόσιοι χώροι που μπορείς να διασχίσεις μόνο εποχούμενος, εκπληκτικές και κοσμικού πλάτους λεωφόροι και αστικές χαράξεις που διαμορφώνουν τον καμβά για τη χωροθέτηση εμβληματικών κεντρικών κτιρίων σχεδιασμένων από πολιτικούς ριζοσπάστες και εμπνευσμένους αρχιτέκτονες όπως τον Oscar Niemeyer [εικ.5](102 ετών σήμερα και πάντα ενεργό και δραστήριο) που δεν υπάκουαν παρά μόνο στην επιθυμία για την ολοκλήρωση του πιο εκτεταμένου και ανυποχώρητα μοντερνιστικού αρχιτεκτονικού αποθέματος και μιας πόλης που θα αντανακλούσε με τον πιο επιθετικό τρόπο και θα ξεπερνούσε κάθε εικονογραφικό και οργανωτικό πολεοδομικό και κτιριακό προηγούμενο και θα εξέφραζε στο διηνεκές (?) την τοιχογραφία της ίδιας της ουτοπίας. Ο οραματιστής πολεοδόμος Lucio Costa, δημιούργησε το πλέγμα των λειτουργικών και αστικών προβλέψεων του ιστού πάνω στο οποίο ο Oscar Niemeyer με το εκπληκτικό του ταλέντο κατάφερε να δημιουργήσει το αξεπέραστο υφάδι της κεντρικής περιοχής της νέας πρωτεύουσας που αποτελεί σήμερα περιοχή ενταγμένη στον κατάλογο προστασίας της παγκόσμιας κληρονομιάς της Unesco. Mετά από 50 χρόνια και μόνο η θέα μερικών φωτογραφικών απεικονίσεων του πολεοδομικού κέντρου της Μπραζίλια φτάνουν για να νιώσει κανείς μια συγκίνηση που μόνο ένα πραγματικό αριστούργημα της ανθρώπινης διανοητικής επεξεργασίας μπορεί να γεννά.[εικ.6]


εικ.5/Ο βραζιλιάνος Αρχιτέκτονας Oscar Niemeyer
εικ.6/Brazilia/To κτίριο του Κογκρέσου/αρχιτ.Oscar Niemeyer



Στιβαροί αστικοί μονολιθικοί σχηματισμοί, μεγάλης κλίμακας, τοποθετημένοι με πολικές συντεταγμένες στον ομφαλό του πολεοδομικού τοπίου, με μια πλαστική αλληλουχία που μόνο οι κυματισμοί μιας ιδιοφυούς δημιουργικής προσωπικότητας μπορούν να εκπέμψουν, διαμορφώνουν με τη στιβαρή και γεμάτη γεωμετρικές αφαιρέσεις παρουσία τους μια τονική κλίμακα υψηλής έμπνευσης που φαίνεται να υπακούει με σχεδόν μυστικό τρόπο στους ανομολόγητους όρους της πιο εκλεπτυσμένης και μεγαλειώδους μαζί αρχιτεκτονικής συμφωνίας. Η οπτική συγκίνηση και η εποπτεία αυτού του μοναδικού αισθητικού ποιητικού γεγονότος, ξεπερνά τις όποιες προβλέψεις και τις κοινοτοπίες μιας πλαστικής κτιριακής αποτίμησης και δημιουργεί μια συγκλονιστική συγχορδία συγκινησιακών φορτίσεων που κατατείνουν να το μετατρέπουν σε καθαρό πνευματικό εποικοδόμημα και διαρκές γεγονός μιας φορτισμένης διανοητικής ανταπόκρισης. Αν τα ερεθίσματα της αισθητηριακής εμπειρίας που καταγράφονται με ακατάλυτο τρόπο στην προσωπική και συλλογική μνήμη έχουν την ικανότητα να κινητοποιούν τις πιο πολύπλοκες συνάψεις που μας συνδέουν με τη στρωματογραφία των εμπειριών μας και να μας κρατούν σε μια διαρκή εγρήγορση με ο,τιδήποτε φωτίζει την εσωτερική μας όραση τότε χωρίς αμφιβολία το συγκρότημα του Κογκρέσου της Μπραζίλια μπορώ να ισχυριστώ πως αποτελεί μιας από τις σπάνιες και χαρακτηριστικές περιπτώσεις αυτής της κατηγορίας.


εικ.7,8,9,10: Το σύμπλεγμα κτιρίων του Κογκρέσου στη Μπραζίλια

Οι φωτογραφικές τεκμηριώσεις της πρώιμης ηρωϊκής περιόδου της κατασκευής[εικ.7], οι λουσμένες στο φως αλλά και οι νυκτερινές σκοπεύσεις με τους δραματικούς τονικούς σκιοφωτισμούς που αναδεικνύουν τις πλαστικές του ποιότητες [εικ.8], οι κοντινές ουδέτερες και σχεδόν ουδέτερες λήψεις που εστιάζουν στις αχρονικές ποιότητες της πρωτογενούς του μορφής [εικ.9] αλλά και οι μακρινές αφηγηματικές καταγραφές που αποκαλύπτουν όλη την έκταση της εξαιρετικής συνθετικής του επεξεργασίας ως στοιχείου κλίμακας του αστικού τοπίου με χαρακτηριστικά μιας τοτεμικής παρουσίας [εικ.10], αποδεικνύουν πως η έμπνευση του αρχιτέκτονα εκείνη τη μαγική ώρα είχε φτάσει στα όρια μιας φοβερής υπέρβασης που εφάπτεται στις παρυφές της πιο ολοκληρωμένης διανοητικής αλλά και εμπράγματης ουτοπίας. Προσωπικά μόνο οι εικόνες των Schuiten & Peeters, από το αξεπέραστο κόμικ τους «Ο πυρετός της Ουρμπικάνδης»[εικ.11] μπορούν να συναγωνιστούν στην αίσθηση και τη γοητεία που μου προκαλεί η θέαση αυτού του γεμάτου συμβολισμούς αρχιτεκτονικού ποιήματος.



εικ.11/Ο πυρετός της Ουρμπικάνδης/εικόνα από το κόμικ των Schuiten_Peeters
Η Μπραζίλια είναι σήμερα μια πόλη με τα δικά της προβλήματα αρκετά διαφορετική ίσως ακόμη και σχηματικά από την αρχική της ιδέα. Εξακολουθεί όμως ,ακόμη κι αν δεν είναι εύκολο να την περιηγηθεί ένας πεζός -με τους όρους που η σύγχρονη εξέλιξη μας έχει διδάξει- να διαθέτει αυτό το μοναδικό αέρα μιας ιδιοφυούς σύλληψης και να αντιπροσωπεύει ένα από τα ουτοπικά πολεοδομικά και πολιτικά ίσως εγχειρήματα ενός αιώνα που ήταν γεμάτος από προσδοκίες αλλά άργησε να θέσει σε πρώτη προτεραιότητα τα ζητήματα της περιβαλλοντικής ευαισθησίας, του σεβασμού του φυσικού τοπίου και τις επιθυμίες των απλών ανθρώπων που δεν μπορούν να αισθάνονται απλά εξαρτήματα ενός κεντρικού και κατευθυνόμενου σχεδιασμού αλλά εξακολουθούν να αντιστέκονται πάντα και να έχουν τη φιλοδοξία που έχουν όλοι οι φυσιολογικοί άνθρωποι…Να ζουν σε απλούς χώρους ζωής με ένα απλό σκιάδι για τον ήλιο και ένα μικρό απάγγιο για τη βροχή, με λογισμό και μ΄όνειρο μαζί βιώνοντας την καθημερινή απλότητα, που τους επιτρέπει να νιώθουν πως τα άστρα του ουρανού είναι η σκόνη από την οποία γεννηθήκανε και όπου μια μέρα θα γυρίσουν και πάλι…

Οdyss, 30.04.2010

*H Μπραζίλια (Brazilia) είναι η πρωτεύουσα της Βραζιλίας, με πληθυσμό 2.282.049 κατοίκων. Τοποθετημένη στη βραζιλιάνικη ομοσπονδιακή περιοχή (στα πορτογαλικά Distrito Federal), η πόλη είναι διάσημη για τη μοντερνιστική τολμηρή αρχιτεκτονική της και την ταχεία ανάπτυξη του πληθυσμού της.H Μπραζίλια είναι μια ανεξάρτητη ομοσπονδιακή περιοχή, που δημιουργήθηκε με απόφαση του Προέδρου της Βραζιλίας Τζουσελίνο Κουμπιτσέκ (Juscelino Kubitschek) μέσα στην πολιτεία του Γοϊάς. Η περιοχή οριοθετείται από τον ποταμό Preto στην ανατολή και από τον ποταμό Descoberto στη δύση. H Μπραζίλια είναι τοποθετημένη στο Κεντρικό Πλάναλτο, ένα υψηλό οροπέδιο 1000 μ. Απέχει 207 χλμ από την Γκοϊάνα, 1.531 χλμ από το Σαλβαδόρ, 930 χλμ από το Ρίο ντε Τζανέιρο, 716 χλμ από το Μπέλο Οριζόντε και 1.015 χλμ από το Σάο Πάολο. Το σχέδιο πόλης εκπονήθηκε από τον Lucio Costa και τα σημαντικότερα κτίρια από τον Oscar Niemeyer. Η πόλη χτίστηκε μέσα σε 41 μήνες, από το 1956 μέχρι τις 21 Απριλίου του 1960 οπότε και εγκαινιάστηκε. Το 2001 εγκαινιάστηκε το Μετρό της Μπραζίλιας. Σήμερα το κέντρο της πόλης είναι μέρος της παγκόσμιας πολιτιστικής κληρονομιάς της UNESCO.(από την Wikipedia)