31.7.11

PICASSO IN PALESTINE_24.06-20.07.2011

Η δύναμη της τέχνης να ανοίγει  παράθυρα στο διάλογο
για ειρήνη και ελευθερία και να εναντιώνεται στη βία
Σχόλια με αφορμή τη συγκλονιστική είδηση της έκθεσης ενός έργου του Πάμπλο Πικάσο 
στη Ραμάλα της Παλαιστίνης


Η μεγάλη τέχνη έχει οικουμενικό χαρακτήρα. Το ίδιο και ο πόλεμος και η κατοχή. Μπορεί να ενεργοποιεί την α-λήθεια, να συντηρεί τον αγώνα της μνήμης ενάντια στη λήθη και να αντιστρατεύεται σε όλες τις εκφράσεις της βίας. Που ποτέ δεν ήταν λίγες στην Ιστορία και εξακολουθούν να κυριαρχούν ιδιαίτερα στην εποχή μας έχοντας μετασχηματιστεί ακόμη και σε εικόνες της κατανάλωσης, ιδέες κυριαρχίας, νοήματα μιας μονότροπης αγοραίας οπτικής για τα πράγματα.

Pablo Picasso, Mπούστο γυναίκας, 1943.

H έκθεση του πίνακα του Πάμπλο Πικάσο, «Μπούστο γυναίκας» (1943) που έγινε στη Ραμάλα της Παλαιστίνης (IAAP/International Academy of Art Palestine) από τις 24 Ιουνίου μέχρι τις 20 Ιουλίου με ιδέα του επιμελητή  Χαλέντ Xουρανί, υπήρξε για μένα μια από τις πιο σπουδαίες ειδήσεις της περιόδου. Μέσα σε ένα ορυμαγδό γεγονότων, ρυθμίσεων και ρητορείας για την κρίση, αυτό το σπουδαίο γεγονός μπορεί και να πέρασε απαρατήρητο. Θέλησα να διατηρήσω και στον τίτλο μου, παρά το ότι το αποφεύγω, στα αγγλικά την περιγραφή του γεγονότος,  όπως ήταν διατυπωμένο σε αραβικά και αγγλικά στο υλικό της έκθεσης που κυκλοφόρησε παντού, ακόμη και στις χωματένιες εκτάσεις της ανύπαρκτης αστικής συνθήκης που επικρατεί στη Ραμάλα και στη λωρίδα της Γάζας.

Μια έκθεση του πιο αναγνωρίσιμου καλλιτέχνη του 20ου αιώνα, αποτελεί το πρόκριμα για την αγωνιώδη αναζήτηση της συμμετοχής ενός τόπου που βρίσκεται ακόμη υπό κατοχή, της Παλαιστίνης, στο διεθνές πεδίο ενός διαλόγου, μιας συζήτησης που μέχρι τώρα ποτέ δεν είχε επιχειρηθεί ξανά με τέτοιο τρόπο. Η ένταξη της μεγάλης τέχνης της νεωτερικότητας σε ένα περιβάλλον έξω από τις περιοχές που αναπτύχθηκε η ιστορική της αφήγηση (δηλαδή κυρίως τον ευρωπαϊκό και βορειοαμερικάνικο χώρο) δίνει την ευκαιρία, αποτελεί το πρόκριμα για μια επανατοποθέτηση των αστικών γεγονότων που τη συνόδευαν και στον περιφερειακό χώρο της Μέσης Ανατολής και των λιγότερο αναπτυγμένων χωρών του υπόλοιπου κόσμου.
Ραμάλα Παλαιστίνης / Διαφημιστική πινακίδα της έκθεσης. Πικάσο

Είναι μια ουσιαστική διαρκής και αγωνιώδης διερώτηση. Πότε επιτέλους θα αρχίσουν να αποκτούν χαρακτηριστικά αστικού τοπίου οι περιοχές του κόσμου που έμεναν μέχρι τώρα έξω από το διεθνή καταμερισμό της παραγωγής του Πολιτισμού και ιδιαίτερα των εμβληματικών δημιουργικών του διατυπώσεων ; Μέχρι πότε το περιβάλλον των περιφερειακών πόλεων του πλανήτη θα εξακολουθεί να κυριαρχείται από χώμα ανακατεμένο με αίμα αθώων τις περισσότερες φορές και ποια στιγμή θα αρχίσει επιτέλους να αποκτά χαρακτηριστικά ανθρώπινου τόπου που εκτός από ασφάλεια και εγγύηση ζωής σε όσους διαμένουν εκεί θα αποτελεί και ένα πολεοδομικά οργανωμένο αστικό αφήγημα με στοιχειώδη ανταπόκριση σε ένα επίπεδο λειτουργικής και  πρακτικής ποιότητας για τους κατοίκους του, κατοίκους επιτέλους –επίσης- του κοινού παγκόσμιου χωριού;

Φαίνεται πως αυτό προς το παρόν συμβαίνει μόνο κοντά στις μπίλιες του συστήματος καζίνο ενός αποκρουστικού «χρηματοπιστωτικού πλανήτη» όπου όλοι μπορούν να συμμετέχουν αρκεί να έχουν πολλά λεφτά, υλικούς πόρους και οικονομικούς και όχι αναγκαστικά δημοκρατικούς θεσμούς και βέβαια ισχύ –κυρίως στρατιωτική – για να μπορούν να ασκούν βία και να διαθέτουν επιρροή.
   
Ένας Πικάσο στην Παλαιστίνη. Δεν έχει σημασία ποιος πίνακας –έκανε τόσο πολλούς εξάλλου – ήταν αυτός που εκτέθηκε. Το θέμα του θα μπορούσε να ποικίλει. Από ένα πορτραίτο γυναίκας, που τόσο πολύ προτιμούσε, ίσαμε μια απεικόνιση του μινωταύρου και μια κυβιστικά αποδομημένη κατσίκα ή ένα κόκκορα  ή ακόμη κι ένα από τα εκατοντάδες στρατευμένα πολιτικά του σκίτσα και τα μικρογλυπτά με κανάτες ή ακόμη και μια σπουδή για την καταστατική του Γκουερνίκα και ό,τι τέλος πάντων άλλο μπόρεσε να κινητοποιήσει τη δημιουργική του έμπνευση και μπορεί να επιθυμήσει η φαντασία του ανθρώπου. Ο συγκεκριμένος πίνακας ήταν δανεισμένος από το μουσείο Van Abbemuseum της ολλανδικής πόλης του Αϊντχόβεν. Η αξία του στο χρηματιστήριο της τέχνης αποτιμάται –όπως γράφτηκε- στα 4,5 εκατ. ευρώ.

Δεν έγκειται όμως εδώ η πραγματική αξία και η  σημασία του γεγονότος. Το σημαίνον είναι ένα και μοναδικό. Η μεγάλη τέχνη, ειδικά ενός καλλιτέχνη που έζησε μέσα σε ειρήνη και πόλεμο και στη διάρκεια μιας μεγάλης καλλιτεχνικής κατάθεσης στηλίτευσε με όσους τρόπους μπορούσε τον πόλεμο και την κατοχή και ταύτισε τη διαδρομή του με μια ενεργή πολιτική στράτευση που μερικές φορές μπορεί να τον παρέσυρε και σε λάθη, αποτελεί τη μεγαλύτερη καταγγελία και υπενθύμιση πως υπάρχουν σήμερα στον 21ο αιώνα, τόποι που ακόμη δεν έχουν παγιωθεί οι οικουμενικές αξίες του σεβασμού στην ανθρώπινη αξιοπρέπεια και στο διαρκές αίτημα της Ελευθερίας.

Υπάρχουν ακόμη ανθρωπογενή περιβάλλοντα που είναι βυθισμένα στην ανάγκη για τα στοιχειώδη ελάχιστα απαιτούμενα ενός απλού, ταπεινού αλλά αξιοσέβαστου αστικού βίου, υπάρχουν ακόμη άνθρωποι που συνωθούνται κατά εκατομμύρια και παραμένουν αποκλεισμένοι πίσω από τείχη που δεν μπορεί να περάσει το φως ενός παραμικρού διαλόγου όπως στη λωρίδα της Γάζας, υπάρχουν ακόμη ανεκδήλωτα κι ανέκφραστα αστικά τοπία του πλανήτη με εκατομμύρια ζωντανούς νέους που περιμένουν να ανοίξουν ένα μικρό παράθυρο συνεννόησης σε ένα κόσμο κοντά και μακριά που μέχρι σήμερα παρέμενε πεισματικά αυτάρκης και αδιάφορος μέσα στην υλική του ευδαιμονία και δεν διστάζουν να χρησιμοποιήσουν –όπως και όλοι μας- βέβαια ακόμη και τα πιο αμφίβολα εργαλεία της διαδικτυακής επικοινωνίας προκειμένου να το πετύχουν.

Ο δυτικός κόσμος που γνωρίζουμε  καλά , περιλαμβάνει από τα χυδαία υλικά της πιο εκμαυλιστικής καταναναλωτικής συνθήκης ίσαμε την αποκλειστικότητα σε όλη την παράδοση της νεωτερικότητας, τον τακτοποιημένο αστικό βίο σε καλοσχεδιασμένες πόλεις και  τις μεγάλες καλλιτεχνικές αφηγήσεις από την Αναγέννηση ίσαμε τον Πικάσο και τη μεταπολεμική αφαίρεση και κατά κανόνα μέχρι σήμερα απέφευγε επίμονα να τα μοιραστεί με τη μεγάλη πλειοψηφία του πλανήτη. Να αφήσει να διατρέξουν τα ρεύματα των ιδεών του διαφωτισμού και να υπάρξουν ωσμώσεις με τον υπόλοιπο λιγότερο αναπτυγμένο κόσμο, να καταστήσει κοινές αξίες ενός οικουμενικού χάρτη της παγκόσμιας κληρονομιάς μια κουλτούρα του διαλόγου, που δεν θα περιλαμβάνει μόνο ανέξοδες διεθνείς διακηρύξεις δικαιωμάτων αλλά θα κάνει πράξη την κοινή μας πεποίθηση πως η συμβολή της Τέχνης και των μεγάλων αστικών αφηγήσεων του σύγχρονου πολιτισμού στην εξύψωση της υπόθεσης του ανθρώπου είναι ζήτημα  που πρέπει να μας αφορά και μας κάνει όλους καλύτερους.

Πριν από λίγο καιρό είδα μια μεγάλη έκθεση σε μουσείο της Ευρώπης, αφιερωμένη στο μεγάλο Ισπανό Πάμπλο Πικάσο με κεντρικό τίτλο «Πικάσο: Ειρήνη και Ελευθερία» και είχα την ευκαιρία ανάμεσα στα άλλα έργα του να ανακαλύψω και μερικά από τα υπέροχα εκείνα σκίτσα που είχε κάνει μεταπολεμικά υπερασπιζόμενος ανθρώπους που διώκονταν για τις ιδέες τους όπου γης. Ανάμεσά τους και «Ο άνθρωπος με το γαρύφαλλο», ο Νίκος Μπελογιάννης στη διάρκεια της δίκης που τον οδήγησε στα ταραγμένα μετεμφυλιακά χρόνια στο εκτελεστικό απόσπασμα ενός ανάλγητου και φοβερού κράτους νικητών που κατάφερε να συντηρήσει την αντιπαράθεση και τη βία για πολλά χρόνια  βυθίζοντας τον Τόπο μας σε μια περιπέτεια από την οποία ακόμη αγωνίζεται να εξέλθει.

Ανάμεσα σε όλο το υλικό που ξεκινούσε από τα σχεδιάσματα για τον πίνακα-αντιπολεμική κραυγή «Γκουερνίκα» και παρακολουθούσε τους σταθμούς μιας μεγάλης δημιουργικής διαδρομής στην ίδια την εξέλιξη της τέχνης του 20ου αιώνα, αυτό που μου έκανε ιδιαίτερη εντύπωση ήταν το πόσο ταυτισμένη ήταν η μεγάλη τέχνη της νεωτερικότητας με την υπεράσπιση πολιτικών προγραμμάτων της εποχής της. Και αυτό δεν συνέβαινε με τρόπο άμεσο και γραμμικό. Αποτελούσε το συμπύκνωμα μιας κατάθεσης που κατάφερνε να εκφράσει όλο τον πολιτικό και κοινωνικό αναβρασμό της εποχής, χωρίς να έχει αναγκαστικά τα χαρακτηριστικά μιας στρατευμένης υπόθεσης καθώς είχε την πρόνοια να διαχωρίζει τις εικονογραφικές της προτιμήσεις, εξαιρετικά γόνιμες και πολύτροπες, από τα περιεχόμενα των αφηγήσεων  πάνω στα οποία εστίαζε αρκετές φορές τις εξειδικευμένες αναφορές της.

O πίνακας της Παλαιστίνης, είναι το μπούστο μιας γυναίκας της περιόδου του εξπρεσιονιστικού κυβιστικού του ιδιώματος (1943). Ο δεύτερος παγκόσμιος πόλεμος συνεχιζόταν έχοντας γεμίσει την Ευρώπη και τον υπόλοιπο κόσμο με τα ερείπια μιας ανείπωτης τραγικής εμπειρίας. Η καταστροφή του αστικού περιβάλλοντος συνοδεύονταν από την ταπείνωση της αξίας του ανθρώπου. Χιλιάδες αθώοι είχαν βιώσει το μετασχηματισμό του καθημερινού τους βίου σε  ένα τοπίο της κόλασης, οι σκοτωμοί και τα ολοκαυτώματα κατέστρεφαν κάθε αναφορά στην ορθολογική εικονογραφία της ύπαρξης μεταβάλλοντας σε σωρό ερειπίων την όποια παράδοση, μετατρέποντας σε κρανίου τόπο τα αστικά τοπία και μετασχηματίζοντας σε τερατώδες εξέλκωμα πρωταρχικά την ίδια την  ιερότητα του ανθρώπινου προσώπου. Κομμάτια και θρύψαλα έγιναν οι αξίες, ο σεβασμός στη ζωή και τις ιδέες, έχασαν τα νοήματά τους οι λέξεις οι ίδιες που οδήγησαν επιζώντες και χιμπακούσα αργότερα να γράψουν βιβλία σαν το «Εάν αυτό είναι ο άνθρωπος» του Πρίμο Λέβι που θα μας θυμίζουν για πάντα την εποχή που «…το κακό είχε καταστεί κοινότοπο» (Χ.Άρεντ) ή που «…η ποίηση δεν είχε πια καμιά αξία μετά την εμπειρία του Άουσβιτς…» (Τιοντόρ Αντόρνο).

Μπούστο γυναίκας σε τόνους του γκρί. Όπως η Γκουερνίκα. Δεν περίσσεψε καθόλου χρώμα στο τελάρο του Πικάσο από τη στέρηση της κατοχής. Το όμορφο πρόσωπο μιας γυναίκας έχει μεταμορφωθεί σε γωνιώδη και δυστοπική κυβιστική συμπαράθεση σπαραγμάτων και απολεπισμένων θραυσματικών επιφανειών. Δεν υπάρχει γεωμετρημένη εικόνα της- κατ΄ εικόνα δημιουργού πλασμένης -ανθρώπινης μορφής. Οξείες γωνίες, αιχμηρά και αγωνιώδη ελάσματα, διεστραμμένα βλέμματα, παραλλαγμένη μιλιά από ένα όρθιο μισοφέγγαρο στόμα , κεφαλή που θυμίζει κατατομή πολεμιστή σαμουράι ή εικονογράφηση κρανοφορεμένου ναζί στρατιώτη, σώμα αδιάφορο και ανέραστο παζλ τριγωνικών κατατμήσεων, όλα συντείνουν στην απόδοση της απελπιστικής σωματικής ατονίας της γυναίκαςς μήτρας και τροφού και στον τονισμό της μεγάλης απόστασής της από κάθε καρτεσιανή λογική ερμηνεία. Μόνη αναλαμπή βάθους το σκοτεινό ψυχρό πράσινο φόντο που δειλά έρχεται να προσδώσει ένα τόνο υπερβατικής δυναμικής που με τόσο συστηματικό τρόπο έχει αποδομήσει η φασματική εικονογράφηση μιας ήδη παγιωμένης δραματικής αφήγησης που τα λέει όλα.

Η παραπάνω συμβολιστικού σχεδόν χαρακτήρα προσέγγιση του πίνακα αυτού, μπορεί βέβαια να μην έχει για ορισμένους καμιά σχέση με την πραγματική εικαστική του λειτουργία. Δεν μπορώ όμως να αποφύγω την αναφορά σε ζητήματα που αναδύονται τόσο από τον τρόπο της δημιουργικής του ζωγραφικής άρθρωσης, όσο και από το χρόνο που τον εμπνεύστηκε ο Πικάσο (1943) αλλά κυρίως βέβαια από το χώρο της πρόσφατης έκθεσής του στη Ραμάλα της Παλαιστίνης, όπου βέβαια οι επικαιρικές συνθήκες εξακολουθούν να διαμορφώνουν ισχυρούς νοηματικούς συνειρμούς με την ευρωπαϊκή συνθήκη στη διάρκεια δυο αιματηρών παγκόσμιων πολέμων.

Η Ραμάλα είναι μια πόλη που αγωνίζεται να ζήσει ελεύθερη. Για να μπορεί να φτιάξει τους χωμάτινους δρόμους της και να συγκροτήσει το αστικό της τοπίο, να προσφέρει ελεύθερη,αξιοπρεπή και ασφαλή διαβίωση στους νέους της, να ρίξει τα τείχη της μισαλλοδοξίας και να κτίσει μουσεία και πινακοθήκες που θα γεμίσουν με τα έργα της Τέχνης και την παγκόσμια κληρονομιά του πολιτισμού ,να ανοίξει παράθυρα διαλόγου για να συνομιλεί με ανοικτό βλέμμα με τον υπόλοιπο κόσμο. Γι΄ αυτό πήγε εκεί ο Πικάσο.-

Odyss. 31.07.2011