29.12.09

O ΠΟΝΟΣ ΤΟΥ [ΘΕΙΟΥ] ΛΟΓΟΥ

΄Η ΣΚΗΝΕΣ ΜΕΤΑ ΤΗ ΓΕΝΝΗΣΗ

Η ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΙΚΗ ΕΝΟΡΑΣΗ ΤΟΥ MAX ERNST
ΩΣ ΠΡΟΑΝΑΚΡΟΥΣΜΑ ΤΟΥ ΥΠΝΟΥ ΤΗΣ ΛΟΓΙΚΗΣ
ΠΟΥ ΓΕΝΝΗΣΕ ΤΕΡΑΤΑ ΚΑΙ ΑΠΟΓΥΜΝΩΣΕ
ΤΗΝ ΠΟΙΗΣΗ ΑΠΟ ΚΑΘΕ ΝΟΗΜΑ -ΜΕΤΑ ΤΟ ΑΟΥΣΒΙΤΣ-
ΚΑΤΑ ΤΗ ΡΗΣΗ ΤΟΥ Τ. ΑΝΤΟΡΝΟ



Max Ernst: H Παρθένος "δέρνει" το μικρό Χριστό, με αυτόπτες
μάρτυρες τον Αντρέ Μπρετόν,τον Πωλ Ελυάρ και το ίδιο το

ζωγράφο, 1926. Μουσείο Lwdvig Koλωνίας.

[ΧΡΙΣΤΟΥΓΕΝΝΑ 2009]
Ο Andre Breton,o Paul Eluard και ο καλλιτέχνης [Max Ernst], αυτόπτες μάρτυρες ενός τρυφερού (?) ξυλοδαρμού, που σκανδάλισε το 1926 τους κληρικούς -και όχι μόνο- της καθολικής εκκλησίας.
Ο Max Ernst, δεν υπήρξε μόνο ηγετική φυσιογνωμία του κινήματος των σουρεαλιστών αλλά και ένας σημαντικός καλλιτέχνης που σημάδεψε με το έργο του μια μεγάλη περίοδο του 20ου αιώνα. Οι ριζοσπαστικές ρήξεις στο χώρο των ιδεών και των αναζητήσεων της αρχιτεκτονικής και της τέχνης που κυοφορήθηκαν στα τέλη του 19ου αιώνα και εκφράστηκαν δυναμικά (μετά το "συμβολισμό" στην αυγή του 20ου αιώνα), προκάλεσαν μια δημιουργική αναστάτωση σε όλα τα πεδία πρόσληψης καιεπεξεργασίας του σημαίνοντος και του σημαινόμενου των δημιουργικών γραφών που μέχρι σήμερα εξακολουθούν να επηρεάζουν τις προτιμήσεις και την εικονογραφία της υστερο- και μετα-μοντέρνας κατάστασης. Φουτουρισμός, κονστρουκτιβισμός, bauhaus, μοντερνικότητα του μεσοπολέμου. Σημεία καμπής για την εξέλιξη της σύγχρονης καλλιτεχνικής και αρχιτεκτονικής συνθήκης που με πολλές και ιδιαίτερες αφετηρίες σε κάθε τόπο, καθόρισαν σημαντικά την ταυτότητα και το συνολικότερο σώμα και της νεώτερης αρχιτεκτονικής μας στρωματογραφίας.

Με αφορμή την πρόσφατη έκδοση από την ΑΓΡΑ, της εμβληματικής ομιλίας του Ανδρέα Εμπειρίκου για το σουρεαλισμό το 1935 στην Αθήνα, που είχε χαθεί για πολλά χρόνια και βρέθηκε πρόσφατα, ανέσυρα από τη μνήμη τις δικές μου αναφορές και ξαναθυμήθηκα τη γοητεία που μου ασκούσαν κατά τη διάρκεια των σπουδών στην αρχιτεκτονική της Αθήνας, μερικά έργα των σουρεαλιστών και του μεταφυσικού De Chirico, που γεννημένος στο Βόλο το 1888,έμελλε να αποτελέσει τον άτυπο γενάρχη του σουρεαλιστικού κινήματος και να επηρεάσει καθοριστικά την εικονογραφία και το περιεχόμενο των θεματικών του προτιμήσεων. Ο πίνακας του Max Ernst που απεικονίζει μια αναγεννησιακή Μαντόνα να «δέρνει» το μικρό Χριστό, με αυτόπτες μάρτυρες τον Αντρέ Μπρετόν, τον Πωλ Ελυάρ και τον ίδιο το ζωγράφο, που σχεδόν κρυμμένοι παρακολουθούν πίσω από το μεταφυσικό αρχιτεκτονικό σκηνικό (που παραπέμπει άμεσα στις πρώιμες επεξεργασίες του De Chirico),ήταν ένα θέμα που σαφέστατα δημιούργησε ενόχληση στους συντηρητικούς κύκλους της καθολικής εκκλησίας των ατελείωτων κανόνων και εντολών που πρέπει με απόλυτη ευλάβεια και αυστηρότητα να ακολουθούν οι πιστοί. Μια σχετικά πρόσφατη ταινία του ισπανού Πέδρο Αλμοδόβαρ ("Κακή εκπαίδευση"/"La mala educacion"/2004) αναφέρεται με το δικό της τρόπο στο αντίστοιχα αυστηρό περιβάλλον της καθολικής εκπαίδευσης στην Ισπανία, μια χώρα όπου η Ιερά Εξέταση διέγραψε μια από τις πιο ανατριχιαστικές της θητείες.

Είναι λοπόν σαφές το σημαίνον στον τολμηρό αυτό πίνακα του 1926 , στη διάρκεια της μεσοπολεμικής ρητορικής που οδήγησε τον κόσμο στην κόλαση μετά από λίγα χρόνια και γίνεται κατανοητή ίσως τώρα περισσότερο από απόσταση, πως η τέχνη εκείνης της περιόδου των ρήξεων και των ανατροπών δεν έκανε τίποτα παραπάνω από το αντικατοπτρίζει τη συνολικότερη συνθήκη ενός κόσμου που κυοφορούσε ήδη στα σπλάχνα του τον πόνο και τον πόλεμο, τις διαδοχικές κρίσεις και τα πογκρόμ, τη ναζιστική λαίλαπα που σάρωσε στο πέρασμά της την ποίηση και την ηθική και έβαλε στο κέντρο του βίου την κοινοτοπία του κακού όπως εύστοχα διατύπωσε –μεταπολεμικά βέβαια- η καθηγήτρια φιλοσοφίας Χάνα ΄Αρεντ.

Ο πίνακας αυτός κατά τη γνώμη μου δεν ήθελε να σκανδαλίσει ή να εικονογραφήσει μόνο κριτικά τους καταναγκασμούς του θρησκευτικού συναισθήματος, αλλά συμπύκνωσε με σχεδόν «τρυφερό» τρόπο την επερχόμενη απειλή του αφόρητου ανθρώπινου πόνου, θέτοντας με έξοχο σουρεαλιστικό λεξιλόγιο το μικρό αθώο Χριστό και "Λόγο του Θεού", στα γόνατα της κοινής μας Μητέρας, όπου το βίωμα δεν είναι διαφορετικό από τη δική μας αντίστοιχη παιδική εμπειρία, όπου "έπιπτε ράβδος όταν δεν έπιπτε Λόγος". Είναι βέβαια αυτονόητο, πως στις διαθέσεις μιας σχεδόν αυτόματης κατά την ηθελημένη ρητορική των σουρεαλιστών γραφής δεν υπήρχε τότε ούτε κατά διάνοια η σκέψη μιας λόγιας ή λογικής στάσης απέναντι στα γεγονότα της ζωγραφικής τους αφήγησης. Κι όμως, τώρα αποκαλύπτεται πως ειδικά στις κορυφαίες καλλιτεχνικές διατυπώσεις των σουρεαλιστών, οι συνυφάνσεις και οι συνάψεις του ονειρικού στοιχείου και της λογικής ήταν πάντα μέρος μιας προσεκτικά επεξεργασμένης και σχολαστικά αρθρωμένης εικονοποιίας που μας κατέλιπε μερικά από τα σημαντικότερα και περισσότερο εμβληματικά έργα στην ιστορία της μοντέρνας ζωγραφικής.

Αντί σχολιασμού βέβαια θα μπορούσα απλά να παραθέσω μόνο αυτό τον εκπληκτικό πίνακα που θυμήθηκα ανήμερα τα Χριστούγεννα καθώς διάβαζα το κείμενο της ομιλίας του Ανδρέα Εμπειρίκου που ανεπιφύλακτα προτείνω ανάμεσα στις εκδόσεις του 2009, που αξίζουν μια θέση στις βιβλιογραφικές μας προτιμήσεις.
Οdyss, 29.12.2009