RMS TITANIC _ 15.04.1912_IN MEMORIAM

Ο ΟΙΟΝΕΙ ΕΠΩΔΥΝΟΣ ΜΕΤΑΣΧΗΜΑΤΙΣΜΟΣ

ή Η ΘΥΕΛΛΑ ΤΗΣ  ΑΝΘΡΩΠΙΝΗΣ ΠΡΟΟΔΟΥ

1517 άνθρωποι χάθηκαν για πάντα στον παγωμένο ατλαντικό ωκεανό, σαν σήμερα πριν από 100 ακριβώς χρόνια όταν βυθίστηκε ,μετά από πρόσκρουση σε παγόβουνο, το υπερωκεάνιο που επέβαιναν. Ταξίδευαν όλοι τους στο νέο κόσμο, επιβάτες του τραγικού «Τιτανικού», οι περισσότεροι με το όραμα μιας καλύτερης προσωπικής και κοινωνικής συνθήκης. Το κείμενο αυτό ας αποτελέσει μια ελάχιστη διανοητική κατάθεση στη μνήμη τους και μια επίκληση για την αιώνια ανάπαυσή τους.

Μια από τις τελευταίες -ίσως- φωτο. του Tιτανικού, στις 10.04.1912

Η κυριολεκτική και μεταφορική σύγκρουση του καινούριου με τη φυσική ιεραρχία που εκφράζει το ναυάγιο του R.M.S.TITANIC, υπήρξε ένα γεγονός που συντάραξε τον κόσμο στις αρχές του 20^ου αιώνα, κατακτώντας ιστορικά και συμβολικά μια θέση αντίστοιχη με αυτή που είχε στις αρχές του επόμενου αιώνα, η καταστροφή των δίδυμων πύργων στη Νέα Υόρκη. Αυτό που αξίζει να παρατηρήσει κανείς είναι πως και τα δυο αυτά συμβάντα είχαν ως προορισμό το ένα και ως τόπο τους το άλλο,την οιονεί μητρόπολη του Κόσμου μας, τη Νέα Υόρκη. 

Ο 19^ος αιώνας είχε μόλις κλείσει μια περίοδο με ισχυρές ανατροπές που έφερε στην παγκόσμια συνθήκη ένας καινοφανής καταμερισμός σε όλα τα πεδία, με τη δημιουργία των εθνικών κρατών, τη βιομηχανική επανάσταση, τις ρομαντικές αναβιώσεις στην τέχνη και την επιστημονική έκρηξη που προανάγγειλε το «θαυμαστό καινούριο κόσμο» του επόμενου αιώνα. Στις τελευταίες δεκαετίες του 19^ου αιώνα, όλες οι μεγάλες αφηγήσεις είχαν τεθεί σε τροχιά δυναμικού και ριζοσπαστικού μετασχηματισμού, και μόλις ανάτειλε ο 20^ος αιώνας, λες και άρχισαν όλα ξαφνικά να μετασχηματίζονται και να αποκτούν μια ορμή που δεν επρόκειτο να ανακοπεί παρά μόνο από την άνοδο των ολοκληρωτισμών, την οικονομική κρίση του 1929 και βέβαια τους δυο παγκόσμιους πολέμους με αποκορύφωμα στο τέλος τον «ψυχρό» που άλλαξε τους διεθνείς συσχετισμούς  στο τέλος του 20^ου αιώνα.

Ο ιμπρεσιονισμός είχε ήδη ρίξει το σπόρο και η "μελαγχολία" της μετάβασης στη νέα εποχή ήταν ευανάγνωστη σε όλες τις περιοχές της δημιουργικής έκφρασης, με το συμβολισμό, την αρ-νουβώ και τις διαρκείς και ρηξικέλευθες ριζοσπαστικές αναθεωρήσεις ενός μεγάλου κινήματος αμφισβήτησης που είχε αρχίσει να επιφέρει επαναστατικές αλλαγές στα εκφραστικά μέσα και στο περιεχόμενο των προτάσεων της αναδυόμενης εικαστικής και αρχιτεκτονικής πρωτοπορίας. Το 1907, ο Πάμπλο Πικάσο, με τις «Δεσποινίδες της Αβινιόν», προχωρεί σε μια βίαιη ρήξη όχι μόνο με τις καταστατικές αφετηρίες της καλλιτεχνικής γλώσσας και τον ακαδημαϊσμό  αλλά και με το ίδιο το περιεχόμενο των αναφορών και των συμβολισμών της. Η πρωτόγονη τέχνη της Αφρικής και των ανυποψίαστων από την τεχνολογική εξέλιξη δημιουργών της, αποτυπώνεται στον καμβά με βίαιο για τα δυτικά δεδομένα τρόπο, επιλέγοντας την πιο ακραία εικονοκλαστική και αιρετική γραφή, μιας διαθλαστικής, γωνιώδους και σχεδόν δισδιάστατης έκφρασης, που φαίνεται να δοξολογεί την ανθρώπινη μορφή αφού τη μετατρέψει σε «σωρό ερειπίων» και ανερμάτιστα σπαράγματα μιας τολμηρής και προκλητικής συνάμα γεωμετρίας. Η επεξεργασία δεν υποκύπτει σε δεσμεύσεις και ιστορικές αναφορές αλλά ξεσπά με αχαλίνωτη διάθεση και τα μεταμορφώνει όλα , εγκαθιστώντας με ιερόσυλο τρόπο μια νέα ζωγραφική αφήγηση με επαναστατικό προσανατολισμό και προχωρώντας στον οριστικό διαχωρισμό της θέσης της από την κυριαρχία των συντηρητικών και ακαδημαϊκών προτύπων.

Pablo Picasso, Oι δεσποινίδες της Αβινιόν,1907 [ΜΟΜΑ, Νέα Υόρκη]

Η Νέα Υόρκη,  η ταχέως  αναπτυσσόμενη αμερικάνικη μεγαλούπολη, παίρνοντας τα σκήπτρα από το Σικάγο και τις άλλες πόλεις, μετατρέπεται γοργά σε χώρο υποδοχής κυρίως ευρωπαίων μεταναστών. Εκεί μαζί με τα όνειρά τους για ένα καλύτερο αύριο, μεταφέρουν και μεγάλο μέρος από το δυναμισμό και την επιθυμία τους για πρόοδο συμβάλλοντας στη δημιουργία μιας οικουμενικής μητρόπολης που θα αναδειχτεί σταδιακά στη διάρκεια του νέου αιώνα, σε κέντρο τεχνολογικής υπεροχής και  πολεοδομικής ανάπτυξης και θα εκφράσει με τους ουρανοξύστες και την ταχύτητα που διακρίνει τους ρυθμούς της, την επιτομή της καινούριας εποχής που υπόσχεται γρήγορη και μοιρασμένη ευημερία στους περισσότερους κατοίκους της. O εμβληματικός πύργος Flatiron, είχε ήδη ολοκληρωθεί το 1902 από τον G.A.Fuller, το μηχανικό που έλυσε τα προβλήματα της κατασκευής των υψηλών κτιρίων και το νησί Ellis Island ήδη από το 1890, αποτελούσε σταθμό υποδοχής μεταναστών κατά την άφιξή τους στη μεγαλούπολη της Νέας Υόρκης που από 120 χιλ. το 1810 άγγιζε ήδη τα 5 εκατομμύρια.

Οι φουτουριστές με τον ποιητή F.T.Μarinetti στην Ιταλία αρχικά (Μιλάνο) είχαν κιόλας δημοσιεύσει το μαχητικό και ανατρεπτικό μανιφέστο τους που το 1909 πήρε διαστάσεις όταν δημοσιεύθηκε στη γαλλική εφημερίδα Le Figaro καθώς με προκλητικό τρόπο εξέφραζε όλες τις δυναμικές διασταυρώσεις των ρευμάτων της σκέψης και των ιδεών μιας εποχής που ανέτειλε ριζικά διαφορετική και έτοιμη για ρήξεις, μετασχηματισμούς και συγκρούσεις. Ανάμεσα στην υπόλοιπη επιθετική ρητορεία τους υπήρχαν και εκφράσεις όπως την παρακάτω:

"…Θα υμνήσουμε τα μεγάλη πλήθη τα συνεπαρμένα από την εργασία, την ηδονή και τα έκτροπα. Θα τραγουδήσουμε τις πολύχρωμες, πολυφωνικές παλίρροιες της επανάστασης στις μοντέρνες πρωτεύουσες. Θα τραγουδήσουμε τον δονούμενο νυχτερινό πυρετό των οπλοστασίων και των ναυπηγείων που αστράφτουν βίαια κάτω από τα ηλεκτρικά φεγγάρια. Τους άπληστους σιδηροδρομικούς σταθμούς που καταβροχθίζουν τις σερπαντίνες του καπνού. Τα εργοστάσια που κρέμονται απ’ τα σύννεφα με τις στραβές γραμμές του καπνού τους. Τις γέφυρες που δρασκελούν τους ποταμούς σαν γίγαντες αθλητές, σπινθηρίζοντας στον ήλιο με τη λάμψη του μαχαιριού. Τα περιπετειώδη ατμόπλοια που οσφραίνονται τον ορίζοντα. Τις βαθύστερνες μηχανές που οι τροχοί τους ψαύουν τις ράγες σαν οπλές τεράστιων χαλύβδινων αλόγων που έχουν χαλινό από σωλήνα. Και την κομψή πτήση των αεροπλάνων που οι έλικες τους πλαταγίζουν στον άνεμο σαν σημαίες και μοιάζουν με αλαλαγμούς ενθουσιασμού ενός πλήθους…"

Umberto Bozzioni, προσχέδια για το έργο του "Δυναμικές μορφές συνέχειας στο χώρο" [1913]

Περίπου στα μέσα του 18^ου αιώνα (1840), οι υπερατλαντικοί πλόες με τα ατμόπλοια ήταν ήδη γεγονός. Στα τέλη του ίδιου αιώνα με την ανάπτυξη των υπερωκεανίων, η ποντοπόρα ναυτιλία έδωσε νέες δυνατότητες στις θαλάσσιες μετακινήσεις και ο πλους στην Αμερική αποτέλεσε τη μεγάλη μεταναστευτική πρόκληση στα όρια ενός μακρινού, ανεξερεύνητου και πολλά υποσχόμενου Κόσμου. Στα τέλη του 19^ου και τις αρχές του 20^ου αι. η τεχνολογική εξέλιξη και οι συνεχείς επιστημονικές κατακτήσεις, επέτρεψαν να αναπτυχθεί ιδιαίτερα ο ναυπηγικός τομέας και η κατασκευή μεγάλων πλοίων που μπορούσαν με άνεση και ασφάλεια να εξυπηρετούν τις μετακινήσεις και ιδιαίτερα το ταξίδι από την Ευρώπη προς την Αμερική.

Στις αρχές του νέου αιώνα η ταχύτητα που εξυπηρετούσαν οι μηχανές, δεν αποτελούσε μόνο παράγοντα με πρακτικό αντίκρυσμα που περιόριζε αισθητά τον παραδοσιακά απαιτούμενο χρόνο των μετακινήσεων, σε ένα αναδυόμενο κόσμο επιτάχυνσης  των παραγωγικών ρυθμών και της έντασης αλλά και καθοριστική παράμετρο -όπως αναφέρθηκε και παραπάνω - για το σχηματισμό μιας νέας ιδεολογικής και κοινωνικής συνθήκης. Οι προτεραιότητες που έθετε σε κίνηση η συσσώρευση νέων εμπειριών σε όλα τα πεδία της ανθρώπινης δραστηριότητας είχαν πολλαπλασιαστεί και η διαδικασία μιας νέας συσσώρευσης σε κάθε τομέα της παραγωγικής και της κοινωνικής πραγματικότητας ήταν πια φανερή.

Ο Κόσμος είχε αρχίσει να μετασχηματίζεται με δραματικό τρόπο. Τίποτα δεν παρέμενε πια ανέγγιχτο, όλες οι μεγάλες ιστορικές αφηγήσεις του δυτικού Πολιτισμού είχαν εξαντληθεί και οι ύστερες αναλαμπές των πρόσφατων ακόμη ρομαντικών αναβιώσεων που χαρακτήρισαν όλη τη διάρκεια του 19^ου αι. δεν κατάφεραν να συγκρατήσουν την αχαλίνωτη επέλαση της προόδου και των μεγάλων αλλαγών που κυοφορούσε.  Ο διαφωτισμός, η γαλλική επανάσταση του 1789 και ο ξεσηκωμός πολλών υπόδουλων λαών στη διάρκεια του 19^ου αι., προκάλεσε με τρόπο συστηματικό τη διαμόρφωση των νέων εθνικών σχηματισμών των κρατών, τη σταδιακή δημιουργία δημοκρατικών θεσμών και την άνοδο και την κυριαρχία μιας νέας ανερχόμενης και συνεχώς διευρυνόμενης αστικής παράδοσης που είχε την τάση να περιλαμβάνει στους κόλπους της, ευρύτατες κοινωνικές κατηγορίες και ομάδες του πληθυσμού που συμμετείχαν με ενεργό τρόπο στο νέο κοινωνικό και πολιτικό καταμερισμό.

Παράλληλα βέβαια μεγεθύνονταν και όλες οι στρεβλώσεις και τα αρνητικά χαρακτηριστικά ενός συστήματος που επικαλούμενο την ελεύθερη και χωρίς περιορισμούς ανάπτυξη κάθε οικονομικής δραστηριότητας, διαμόρφωνε με το δικό του καινοφανή τρόπο νέους ταξικούς διαχωρισμούς και επέβαλε μέσω της κυριαρχίας του μια νέα αλλοτρίωση των πολλών. Στα τέλη του 19^ου αι., η «σχολή του Σικάγου» του Μίλτον Φρίντμαν, είχε ήδη καταφέρει να επιβληθεί απόλυτα στην αμερικάνικη οικονομική αντίληψη  που δεν είχε πια σχέση με τις προνεωτερικές εκμεταλλευτικές πρακτικές των φεουδαρχών και των κάθε λογής απολυταρχικών καθεστώτων της περιόδου της μοναρχίας, αλλά συνδυάζονταν με την ανάδειξη μιας νέας κυρίαρχης κατηγορίας που αντλούσε αποκλειστικά σχεδόν την ισχύ της από τη συγκέντρωση πόρων και Κεφαλαίου, που της επέτρεπε η νέα παραγωγική πραγματικότητα του ανερχόμενου συστήματος της αγοράς.  

Ο «Τιτανικός» (RMS TITANIC ή SS TITANIC), που γνώρισε πριν από 100 ακριβώς χρόνια την τραγική μοίρα της απόλυτης καταστροφής με 1517 νεκρούς επιβάτες ήταν ένα βρετανικό υπερωκεάνιο επιβατικό πλοίο, που ναυπηγήθηκε από τα ναυπηγεία Harland και Wolff, στο Μπέλφαστ, για την εταιρία "White Star Line". Τα αρχικά RMS (Royal Mail Steamer) σήμαιναν ότι το πλοίο αναλάμβανε τη μεταφορά ταχυδρομείου για τα Βασιλικά Ταχυδρομεία (Royal Mail) του Ηνωμένου Βασιλείου, όπως τα ελληνικά επιβατηγά πλοία τα λεγόμενα «ποστάλια». Ο Τιτανικός αποτελούσε στην εποχή του κυριολεκτικά ένα θαύμα της ναυπηγικής, ένα πρωτοποριακό τύπο πλωτής μηχανής. Ενσωμάτωνε πολλές καινοτομίες και πρωτοφανείς ανέσεις. Ανελκυστήρες για γρήγορη πρόσβαση στα διάφορα καταστρώματα, γυμναστήριο, πισίνα, ταχυδρομείο, χαμάμ (!) και υπέρμετρη πολυτέλεια. Ιδιαίτερα το σέρβις και το φαγητό που πρόσφερε σε επιβάτες της Α' θέσης ήταν πολύ πλουσιότερο και από τα αντίστοιχα των σύγχρονων ξενοδοχείων 5 αστέρων. Για πολλούς εκείνη την εποχή χαρακτηριζόταν ως το αβύθιστο πλοίο, και τούτο διότι ουσιαστικά ήταν δύο πλοία το ένα εντός του άλλου όπου το ενδιάμεσο κενό αποτελούσαν τα πρωτοποριακά για τότε «διπύθμενα» καθώς και πλευρικοί χώροι δεξαμενών.

O Tιτανικός κατά τη διάρκεια της ναυπήγησής του στο Μπέλφαστ 

Τον παρθενικό του πλου που ξεκίνησε στις 10.04.1912, ο Τιτανικός δεν επρόκειτο να τον ολοκληρώσει ποτέ. Η σύγκρουσή του με ένα τεράστιο παγόβουνο και μια σειρά από φυσικά φαινόμενα στην περιοχή που έπλεε, δεν επέτρεψαν να σπεύσουν σε βοήθεια την ώρα του ναυαγίου, ακόμη και πλοία που βρίσκονταν σε μικρή απόσταση. Η «απόλυτη» πλωτή μηχανή, με τις σπουδαίες δυνατότητες που της είχε κληροδοτήσει η τεχνολογία αιχμής εκείνη της περιόδου,  η πιο μεγάλη τότε σε μέγεθος κινούμενη ανθρώπινη κατασκευή, έκφραση όλων των αναζητήσεων και εμβληματική επιτομή της ταχύτητας και της έντασης μιας καινούριας εποχής που φαινόταν να αναδύεται στις αρχές του 20^ου αι., έχασε τη μάχη με το υγρό στοιχείο και τους νόμους της φυσικής και παρέσυρε για πάντα στο βάθος του ωκεανού, τα σώματα και τις προσδοκίες 1517 ανθρώπινων υπάρξεων που ήθελαν καθεμιά με τον τρόπο της να κάνει το  μεγάλο πέρασμα στο νέο Κόσμο.

Διαβάζω πως ο Τιτανικός αποτέλεσε ένα μνημείο ίσως της ανθρώπινης ματαιοδοξίας και πως η καταστροφή του αποτελούσε το συμβολικό προανάκρουσμα της δραματικής εξέλιξης ενός ολόκληρου αιώνα. Πέρα από μεταφυσικές ερμηνείες και εύκολες και ανέξοδες αναλύσεις που έχουν την τάση να συνδέουν την ανθρώπινη δημιουργικότητα και την υπέρβαση των ορίων της με κάτι εξ ορισμού απαράβατο που μπορεί να αρθεί στο μέγεθος της ύβρης, θα σημείωνα πως η περίπτωση του Τιτανικού εξακολουθεί να συγκινεί ακόμη και σήμερα για δυο τρεις πιο απλούς και αυτονόητους λόγους. Ποτέ μέχρι τότε μια ναυτική τραγωδία δεν είχε τέτοια έκταση και μάλιστα σε μια εποχή που οι προσπάθειες του ανθρώπινου πολιτισμού είχαν θέσει με τόσο δραματικό τρόπο το αίτημα ενός μεγάλου μετασχηματισμού που ξεπερνούσε τις παγιωμένες εκφράσεις και τα νοηματικά περιεχόμενα της προνεωτερικής περιόδου. Η αυγή του 20^ου αι. ήταν μια εποχή ρήξεων, αναθεωρήσεων και επαναδιατυπώσεων που δεν εξαιρούσε τίποτα από τα σημαίνοντα και τα σημαινόμενα της προηγούμενης ιστορικής περιόδου. Η ανθρώπινη απελευθέρωση, αποτέλεσμα της ανεξαρτησίας του ανθρώπου από τα δεσμά της ανάγκης και του φόβου, ήταν το βασικό χαρακτηριστικό που αναδύονταν με όλους τους δυνατούς τρόπους, προκαλώντας ένα ριζοσπαστικό αναβρασμό με αστείρευτες γονιμοποιές δυνάμεις.

Στο χώρο των ιδεών και της Τέχνης, στη λογοτεχνία και τη φιλοσοφική και πολιτική αναζήτηση, στους τομείς της επιστήμης, των ανακαλύψεων και των τεχνολογικών εφαρμογών, στη συγκρότηση των πολεοδομικών σχηματισμών και της αρχιτεκτονικής πρωτοπορίας, στις μετακινήσεις και τα μεγάλα ταξίδια, στην έφοδο στον ουρανό και την υπέρβαση των ορίων της ανθρώπινης κλίμακας, στην ανθρώπινη επαφή και τη γνωριμία με τους ανοικτούς ορίζοντες ενός ανεξερεύνητου Κόσμου, στο ξεκίνημα του νέου 20^ου αιώνα φαινόταν να υπάρχουν μόνο τα εμπόδια που θα ξεπερνούσε με το ανοικτό του βλέμμα ο άνθρωπος της νέας εποχής. Αυτός είναι ο κεντρικός συμβολισμός που αναδύεται και σήμερα από το βάθος του Ατλαντικού, τη μέρα που το τραγικό ναυάγιο του Τιτανικού εντάσσεται στον κατάλογο της παγκόσμιας πολιτιστικής κληρονομιάς της UNESCO. Το πλοίο που κοίτεται εκεί σιωπηλό και οι ψυχές των ανθρώπων που πήρε για πάντα εκείνη τη νύχτα μαζί του, θα εκφράζουν για πάντα με τον πιο αυτονόητο τρόπο την επιθυμία του ανθρώπου να ξεπεράσει τα όρια, να επιχειρήσει τη μετάβαση και το πέρασμα σε μια καλύτερη συνθήκη, να επαναδιατυπώσει και να μετασχηματίσει το προσωπικό του όραμα σε συλλογικό και ηθικό αίτημα ενός αξιοπρεπέστερου βίου και μιας ανώτερης συνθήκης της ύπαρξης.

Ο γερμανός φιλόσοφος Βάλτερ Μπένζαμιν σχολιάζοντας τον πίνακα Aνgelus Novus του Πωλ Κλέε έγραψε κάποτε ένα σπουδαίο κείμενο που θέλω να αναφέρω στο σημείο αυτό, γιατί θαρρώ πως τα λέει όλα με μοναδικό και ρηξικέλευθο τρόπο. «…Υπάρχει ένας πίνακας του Κλέε που ονομάζεται Angelus Novus. Δείχνει έναν άγγελο που φαίνεται σα να ετοιμάζεται να απομακρυνθεί από κάτι που κοιτάζει. Τα μάτια του είναι ορθάνοιχτα, το στόμα του χάσκει, τα φτερά του είναι τεντωμένα. Τέτοια όψη πρέπει να ’χει ο άγγελος της Ιστορίας. Εκεί όπου εμείς βλέπουμε μπροστά μας μια αλυσίδα συμβάντων, αυτός βλέπει μια και μόνη καταστροφή και ασταμάτητα σωρεύει ερείπια πάνω στα ερείπια και τα εκσφενδονίζει στα πόδια του. Θα ήθελε να χασομερήσει, να ξυπνήσει τους νεκρούς και να μαζέψει ό,τι έχει γκρεμιστεί. Αλλά μια θύελλα φυσά από τον παράδεισο κι έχει μπερδέψει τα φτερά του, ώστε ο άγγελος να μην μπορεί πια να τα κλείσει. Αυτή η θύελλα τον ωθεί αδιάκοπα προς το μέλλον, προς το οποίο γυρίζει την πλάτη του, ενώ ο σωρός των ερειπίων μπροστά του  υψώνεται ως τα ουράνια. Αυτό που ονομάζουμε πρόοδο είναι η θύελλα …»

Κατά την έννοια αυτή, μόνο το γνωστό τετράστιχο του ποιητή Χαίλντερλιν, γραμμένο το 1798, θαρρώ πως μπορεί να αποτελέσει τη λακωνικότερη αφιέρωση που προσωπικά μπορώ να κάνω εγώ σήμερα, στην εκατοστή επέτειο της μνήμης των 1517 επιβατών εκείνου του ταξιδιού και σε όσα θα εκφράζουν πάντα στην προσωπική μου συνείδηση.

ΤΟ ΑΣΥΧΩΡΕΤΟ*

Να λησμονήσης φίλους, να περιγελάσης τον τεχνίτη,

Και το βαθύτερο μυαλό να το περνάς μικρό και τιποτένιο,

Ο Θεός το συχωράει – μην ταράξεις μόνο

Ποτέ σου την ειρήνη των αγαπημένων.

*Μετάφραση Ζήσιμου Λορεντζάτου, εκδόσεις Ίκαρος, Αθήνα 2006