ΠΡΟΣΩΠΑ , όχι αριθμοί…

ΙΕΡΑΠΕΤΡΑ - ΕΥΡΩΠΗ _ 27.11.2014

ΜΟΝΟ ΟΙ ΑΝΘΡΩΠΟΙ δια-ΣΩΖΟΥΝ ΤΑ ΠΡΟΣΧΗΜΑΤΑ

Ιεράπετρα Κρήτης,27.11.2014/ Μια γυναίκα μετανάστης μεταφέρεται στην πόλη που την υποδέχεται και θα τη φιλοξενήσει με μια συγκινητική κινητοποίηση των ανθρώπων της. Φέρει στο χέρι της ένα αριθμό που ξυπνά ανατριχιαστικές μνήμες. Προφανώς γραμμένο από κάποιον που σαφώς αγνοούσε τις "μικρές" λεπτομέρειες της Ιστορίας. 

/ φωτο. Στέφ,Ραπάνης 

Ευρώπη, 1945 / Φωτογραφία ενός μικρού Εβραίου που διασώθηκε από το στρατόπεδο εξόντωσης των ναζί στο  Άουσβιτς-Μπιρκενάου. Φέρει ανεξίτηλα χαραγμένο τον αριθμό 23141 στο αριστερό του χέρι. "Το χάραγμα των θηρίων" που αφάνισαν 6 εκατ. Εβραίους στους θαλάμους αερίων και τα κρεματόρια του Γ΄ ράιχ στο όνομα της εθνοφυλετικής καθαρότητας και του εθνικοσοσιαλισμού. 

Δυο φωτογραφίες με απόσταση 69 χρόνων...Και οι δυο στην Ευρωπαϊκή ήπειρο, "σκοτεινή" για πολλά χρόνια τουλάχιστον στη διάρκεια του φοβερού 20ου αιώνα και φαιά σε πολλές όψεις της ακόμη και σήμερα...Τίποτα δεν φαίνεται να έχει αλλάξει αλήθεια...27.11.2014 / Μια γυναίκα μετανάστης με ένα αριθμό γραμμένο στο χέρι πριν δυο μέρες στην Ιεράπετρα...Ανατριχιαστική ομοιότητα με μια άλλη τραβηγμένη το 1945, που δείχνει ένα Εβραιόπουλο που γλύτωσε από το Ολοκαύτωμα στο κολαστήριο του Άουσβιτς- Μπιρκενάου...Η "Ενωμένη" Ευρώπη μετά από 69 χρόνια, δεν κατάφερε ακόμη να αποκτήσει ξεκάθαρη πολιτική για τη νόμιμη μετανάστευση ούτε να περιορίσει τις φοβικές, ρατσιστικές και αντισημιτικές ιδεοληψίες μεγάλου μέρους του πληθυσμού της...Χαμένη σε ένα γραφειοκρατικό κυκεώνα με καταστατικό κείμενο τη Συνθήκη της Λισαβώνας (=ευρωπαϊκό σύνταγμα!) με 440 σελίδες (!!!),έχει καταφέρει μέχρι τώρα να ρυθμίσει (και να απελευθερώσει) τις κινήσεις των κεφαλαίων και των χρηματοπιστωτικών συναλλαγών (κάθε είδους) αλλά δεν έχει ακόμη αποκτήσει πειστικό πλαίσιο με σαφείς προβλέψεις για τις μετακινήσεις των ανθρώπων που προκαλούνται από συρράξεις και εντάσεις κάθε είδους (σε πολλές από τις οποίες δεν είναι αμμέτοχη ), των προσώπων που δοκιμάζονται, των παιδιών που αναζητούν μάταια την ελπίδα...

φωτογραφίες από την άφιξη  των μεταναστών στην Ιεράπετρα. Το  βλέμμα ενός μικρού παιδιού τα λέει όλα...Οι άνθρωποι της πόλης προσμένουν όχι από περιέργεια αλλά για να υποδεχτούν αυτούς που σώθηκαν...Το πρόσωπο του παππού μαρτυρεί το ανοικτό του βλέμμα που ατενίζει τον Κόσμο ...

Στη Ιεράπετρα την εσχατιά του Ευρωπαϊκού Νότου, η κινητοποίηση των ανθρώπων υπήρξε άμεση και βαθιά ανθρώπινη…Σχεδόν "εξωθεσμική"…Η τοπική κοινωνία με τους εθελοντές της, προσπερνώντας τις αλλεπάλληλες περικοπές και τα πλήγματα που έχουν υποστεί οι υποδομές της πόλης τα τελευταία χρόνια έδειξε απίστευτη ετοιμότητα και συνέβαλε με όλους τους τρόπους, επικουρώντας το δημόσιο μηχανισμό που ανέλαβε να διεκπεραιώσει ένα δύσκολο έργο…Υποδέχτηκε τους μετανάστες που κινδύνευαν σαν να ήταν δικοί της άνθρωποι…Οι φωτογραφικές λήψεις τα λένε όλα…Δεν είναι όμως αυτό αρκετό… Σημασία έχει τι θα συμβεί στη συνέχεια…Ο λόγος ανήκει πια στους «θεσμούς» της (ευρωπαϊκής μας) χώρας…Η διαμονή διακανονίστηκε προσωρινά σε κλειστό γυμναστήριο και όχι σε κάποια από τα πάμπολλα ξενοδοχεία –με χιλιάδες κλίνες - της ευρύτερης τουριστικής μας περιοχής…Που είναι αυτή την περίοδο άδεια και θα μπορούσε να υπάρξει μαζί τους μια καλή συμφωνία…Ξέχασα όμως πως αυτά προορίζονται μόνο για χορτασμένους και χαρούμενους ευρωπαίους –κυρίως- καταναλωτές ή εκπροσώπους των διάφορων ελίτ και όχι βέβαια για ταλαιπωρημένους μετανάστες που δεν γνωρίζει κανείς από πού έρχονται και που θέλουν να πάνε…Ακόμη και όταν κατανοεί τους λόγους της μετακίνησής τους…

Την ίδια ώρα ,στις 28.11.2014, ο φοβικός ηγέτης της Μεγάλης Βρετανίας -της πάλαι ποτέ αποικιοκρατικής αυτοκρατορίας και σημερινής ηγετικής οικονομικής δύναμης μιας ιδιότυπης γι΄ αυτούς Ευρώπης - εγκαλεί την Ε.Ε. και εξαγγέλλει επαχθέστερες ρυθμίσεις για τη διακίνηση ακόμη και Ευρωπαίων Πολιτών προτείνοντας την ουσιαστική μετατροπή της χώρας του σε νησί -φρούριο γύρω προφανώς από τους γυάλινους υπερτεχνολογικούς "πύργους" του Σίτυ του Λονδίνου... Ένα οικονομικό κέντρο που αρνείται πεισματικά επί 22 χρόνια να συναινέσει στη θεσμοθέτηση προτάσεων όπως εκείνη του Τόμπιν το 1992, για τη δημιουργία ενός «Ευρωπαϊκού Ταμείου Αλληλεγγύης», που θα είχε πόρους από το φόρο 0,1% στις χρηματοπιστωτικές συναλλαγές κάθε είδους και πιθανότατα θα μπορούσε να ενισχύει προγράμματα καταπολέμησης της φτώχειας και εκτός ορίων της Ένωσης που θα περιόριζαν το μεταναστευτικό κύμα και από πολλές περιοχές της - αλήστου μνήμης - αποικιοκρατικής τους εξάπλωσης...

Στην άλλη πλευρά του Ατλαντικού ο Αμερικανός Πρόεδρος Ομπάμα με ένα διάγγελμά του στις 21.11.2014, προανήγγειλε τη σταδιακή τακτοποίηση της νόμιμης παραμονής πέντε (!!!) εκατομμυρίων μεταναστών λέγοντας πως "...δεν είναι αποδεκτό αυτοί που δουλεύουν εργάτες στα χωράφια μας και τα παιδιά τους που γεννήθηκαν στη χώρα αυτή, να κρύβονται καθημερινά από τους μηχανισμούς ελέγχου και να μην έχουν ουσιαστική πρόσβαση σε όλα όσα μπορεί να τους προσφέρει μια πατρίδα που βασίστηκε ιστορικά στην παρουσία των ξένων και των μεταναστών..." και καλώντας τους να "…βγουν από τη σκιά κα να ζήσουν νόμιμα…"(!!!) Το Σύνταγμα των ΗΠΑ είναι μόνο 20 σελίδες...Φαίνεται όμως πως λέει πολύ περισσότερα από την αντίστοιχη σημερινή Ευρωπαϊκή και φλύαρη καταστατική μας συνθήκη...Και ίσως έχει προβλέψεις που επιτρέπουν στις ΗΠΑ να μην αποτελούν μόνο μια «ιμπεριαλιστική» υπερδύναμη αλλά σε πολλές περιπτώσεις και μια ανοικτή δημοκρατική κοινωνία…

Ανεπιφύλακτα συνιστώ με την ευκαιρία αυτή, εκτός από όλα τα κείμενα του Πολωνού Κοινωνιολόγου Ζίγκμουντ Μπάουμαν σε όποια μορφή και αν τα βρίσκει κανείς (βιβλία, άρθρα, συνεντεύξεις ) το τελευταίο βιβλίο του Γερμανού συγγραφέα Χανς Μάγκνους Εντσενσμπέργκερ, «Γλυκό τέρας- Βρυξέλλες» (εκδ. Νεφέλη, 2014) για όσους «ρομαντικούς» εξακολουθούν να πιστεύουν ακόμη πως η Ευρωπαϊκή Ουτοπία είναι η μόνη που μπορεί να διασώσει την «ιερότητα του προσώπου»  αν καταφέρει βέβαια κάποτε να αναδείξει τις οικουμενικές αξίες του Ανθρώπου σε πραγματική καταστατική της συνθήκη…Μέχρι τότε ας παίρνουμε και κάποια πρότυπα από τους μονίμως "κακούς" και παρεξηγημένους Αμερικανούς... 

Odyss, 29.11.2014  

    

"Οδυσσέως σχεδία" λόγου*

ἀλλ᾿ ἄγε δούρατα μακρὰ ταμὼν ἁρμόζεο χαλκῷ
εὐρεῖαν σχεδίην: ἀτὰρ ἴκρια πῆξαι ἐπ᾿ αὐτῆς
ὑψοῦ, ὥς σε φέρῃσιν ἐπ᾿ ἠεροειδέα πόντον.

[Οδύσσεια, ε, 163-165]

[ Αμφίπολις η εμή ] 

Κείμενα γραμμένα με τη ματιά ενός ουδέτερου τρίτου...Σέβομαι και τιμώ τους αρχαιολόγους και την προσπάθειά τους να ερευνήσουν,να σκάψουν,να φέρουν στο φως, να τεκμηριώσουν και να υποστηρίξουν με λόγο συστηματικό και υπεύθυνο, τις μαρτυρίες και τα ευρήματα ενός αδιάλειπτου ιστορικού βίου...Καταθέτω τους προβληματισμούς και τις μικρές δικές μου εμμονές, στις τακτικές συζητήσεις με τον αγαπημένο μου φίλο και σύντροφο σε κοινούς αγώνες, αρχαιολόγο Γιώργο Τζωράκη, πολύτιμο συνομιλητή και ανυποχώρητο και απροκατάληπτο εραστή μιας οικουμενικής εποπτείας της κοινής ανθρώπινης Μνήμης...Παρακολουθώ με ενδιαφέρον τις επίσημες ανακοινώσεις και το υλικό που δημοσιεύεται...Καταλαβαίνω τις ανησυχίες των ειδικών κάθε λογής να προλάβουν να πουν ο καθένας ένα λόγο που υποδηλώνει την έγνοια και τη σχέση του με τα γεγονότα ,καταθέτοντας μια υπόθεση, μια εικασία, μια ερμηνεία...Εγώ μοιράζομαι εδώ, σ΄αυτή τη μικρή "Αμφιπολιάδα" ,τις δικές μου προσλήψεις και την προσωπική συγκίνηση που μου δημιούργησαν οι αλλεπάλληλες εικόνες που ήρθαν ξανά στο φως της μακεδονικής γης...Εξομολογήσεις, βασισμένες στις γοητευτικές εικόνες της έρευνας της αρχαιολόγου Κατερίνας Περιστέρη και των συνεργατών της στα έγκατα ενός τύμβου, που ψιθυρίζει στον καθένα τα δικά του μυστικά ή τουλάχιστον αυτά που θα ήθελε κι ο ίδιος ν΄ακούσει...

Αμφίπολις η εμή _02: Οι Καρυάτιδες αποκαλύπτονται # 

Το φως θωπεύει με τρυφή τα θέλγητρα των γυναικείων σωμάτων

   

εικ.1-7: Τα σώματα των Καρυάτιδων του μακεδονικού τάφου της Αμφίπολης που ήρθαν ξανά στο φως από 10-20.09.2014 [φωτο.: ΥΠΠΟΑ]

Η συγκίνηση στην Αμφίπολη συνεχίζεται αμείωτη για τους "κοινούς θνητούς", που παρά τα σωρευμένα προβλήματα της καθημερινής μας συνθήκης, έχουμε το βλέμμα στραμμένο εκεί που η μακεδονική γη προσφέρει –αφειδώλευτα- τους πιο κρυφούς θησαυρούς της…Την ίδια ώρα θαρρώ πως οι περισσότεροι , όπως κι εγώ, δεν μπορούν να κατανοήσουν τις διαρκείς και έντονες αντιπαραθέσεις των «ειδικών», τις ευφάνταστες υποθέσεις περί του πιθανού προσώπου (ή των προσώπων) από πιθανούς και απίθανους αναλυτές και βέβαια την αποκλειστικότητα της ερμηνείας και τη μονοδιάστατη ματιά που εμφανίζονται να έχουν παράγοντες κάθε λογής… Ακόμη περιμένω να ακούσω υπεύθυνο λόγο για την ουσία ενός ζωντανού σύγχρονου Πολιτισμού που στρέφει βέβαια το βλέμμα του στο χτες για να σώσει τη συλλογική μνήμη αλλά την ίδια στιγμή δείχνει πως αναζητεί το καινούριο που θα κρίνει τη δική μας συμβολή στο σημερινό κόσμο…Είναι μάταιο να προσπαθούν ορισμένοι να περισωθούν ή να προβληθούν κρυπτόμενοι μέσα ή πίσω από ευρήματα αρχαιολογικά την ίδια ώρα που τίποτα δεν φαίνεται να τους συνεγείρει ή να τους γοητεύει…

Το σπουδαίο γεγονός είναι πως οι κορμοί των καλλίπυγων Καρυάτιδων, λούστηκαν ξανά από το μακεδονικό φως (εικ, 1-7)…Οι χειριδωτοί τους χιτώνες, με τις βαθιά χαραγμένες αλλεπάλληλες καλοσχηματισμένες πτυχώσεις, γραφές λεπταίσθητες του τρυφερού χεριού που τις λάξεψε, πέφτουν αβίαστα καλύπτοντας τα πληθωρικά γυναικεία τους σώματα που στέκουν σχεδόν ατόφια εκεί στους αιώνες…Προσμένοντας κατά που φαίνεται την προσεκτική αφή μιας αρχαιολόγου, που δανείζεται τα χέρια ολονών μας τη μαγική ώρα που με ανείπωτη συγκίνηση το θωπευτικό της άγγιγμα συναντά τις γλυφές της αιωνιότητας…Μια εντυπωσιακή θηλυκή κατατομή στα δυο γυναικεία σώματα που πλουτισμένα απλόχερα από τον καλλιτέχνη τους με περίσσια χαρίσματα του φύλου τους, στέκονται αγέρωχα και ελκυστικά, ακοίμητες παρουσίες στην υποδοχή του δεύτερου θαλάμου της επιτηδευμένης ταφής ενός ξεχωριστού -ίσως- προσώπου…Καρυάτιδες, χοηφόροι, κλώδωνες δεν έχει τόση σημασία, αναμφίβολα όμως γοητευτικοί γυναικείοι κορμοί που αναμετρούνται με  την αιωνιότητα…Η κλίμακά τους, το υπερφυσικό μνημειακό τους ανάστημα (2,27 μ.) που ξεπερνά και εκείνες του Ερεχθείου και αναμφίβολα η ομορφιά τους σώζει και τις δικές μας αβεβαιότητες…Και κυρίως μας προστατεύει από τις κραυγές των κάθε λογής πολιτικάντηδων παλιάς και νέας κοπής, που δεν μπορούν να νιώσουν την παραμικρή συγκίνηση και αρκούνται σε άναρθρες διατυπώσεις ή και αποτυχημένες συγκρίσεις που δεν ενδιαφέρουν κανένα…Λες και το διακύβευμα είναι η περίοδος που δημιούργησε αυτό το μοναδικό μνημείο, λες και η μεγάλη γλυπτική κυκλοφορεί στα κορνιζάδικα απ΄ όπου φαίνεται πως αποκόμισαν ορισμένοι τις μοναδικές προσλήψεις της συγκλονιστικής συμβολής της τέχνης στην ανθρώπινη επιβίωση…

Καμπυλόγραμμες ελικωτές πυκνοϋφασμένες χαράξεις, εκτείνοντας λες τους βοστρύχους της γυναικείας ομορφιάς ενός ολόγιομου καλλίγραμμου προσώπου, καλύπτουν το πάνω μέρος των κορμών και στολίζουν τις χειρίδες της εσθήτας έλκοντας τις διαδρομές του βλέμματος και οδηγώντας τις στο αναδιπλωμένο κομμάτι μιας λεπτοδουλεμένης λωρίδας υφάσματος που υποβαστάζει και συγκρατεί τους  πλούσιους μαστούς προβάλλοντας με έμφαση τις αναλογίες τους… Τα μάτια γοητευμένα από το κάλλος, αποθαυμάζουν τις λεπτομέρειες που κρατούν σφικτά αλλά με περισσή τρυφερότητα τον ακίνητο -από την πλάση του- κορμό της Καρυάτιδας….Ο φαρδύς χιτώνας που πέφτει ανεμπόδιστα αναδεικνύει όλο το πληθωρικό προίκισμα και τον άχρονο παλμό ενός ολοφάνερα ποθητού σώματος…

Τα θραύσματα και οι ρωγμές που δημιούργησαν οι αιώνες δεν καταφέρνουν να αποδυναμώσουν την ηδυπαθή στάση των σωμάτων και τους πασίδηλους συμβολισμούς μιας γόνιμης θαλερότητας που επιλέχθηκε για να υμνήσει -ετούτη τη φορά- το πέρασμα στην Αχερουσία…Ποια έμπνευση αλήθεια έχωσε βαθιά μέσα στη γη τις πανέμορφες τούτες κόρες…Ένα αιώνα μόλις πριν (415 π.Χ.) στήθηκαν κάτω από το δυνατό αττικό φως  ως κίονες και χοηφόροι στη νότια πρόσταση του Ερεχθείου στην ελληνική πρωτεύουσα του νότου, τη γη της Πολιάδος Αθηνάς και ανταγωνιστική Αθήνα, ενώ δυο αιώνες πιο παλιά είχαν στολίσει «σε παράσταση» το σεπτό κτίσμα ,το «θησαυρό» των Σιφνίων (εικ.: 8,9) στους ιερούς Δελφούς (525 π.Χ.)…Και ιδού τώρα στην Αμφίπολη της Μακεδονίας, στον προθάλαμο ενός μνημείου νεκρικού και διάσημου στις μέρες του αναμφίβολα, να συναντούν και να αποτρέπουν (;) μαζί τους απρόσκλητους ή βέβηλους επισκέπτες μιας σεβάσμιας ταφής, θαμμένες βαθιά στα έγκατα σαν σπονδή χοϊκή στο ύστερο ενδιαίτημα ενός τιμημένου σώματος…

     

εικ.8-9: Οι Καρυάτιδες στο "Θησαυρό των Σιφνίων" στους Δελφούς (525 π.Χ.).Σχεδιαστική αναπαράσταση του Δανού Αρχιτέκτονα Θεόφιλου Χάνσεν και φωτογραφία πρωτότυπου από το αρχαιολ. μουσείο Δελφών.

εικ.10: Καρυάτιδα του Ερεχθείου (415 π.Χ.) , φωτογραφημένη από την πλάτη [Αθήνα, Μουσείο Ακρόπολης]. 

Οι πρωτότυπες Καρυάτιδες της Ακρόπολης, κλασικά αριστουργήματα μιας μεγάλης σχολής της γλυπτικής, σε υπερφυσικό κι αυτές μέγεθος συμβατό με την κλίμακα ενός αρχαίου ναού, στέκονται σήμερα στο μουσείο της Ακρόπολης (εικ.10) , περιμένοντας την έκτη, κλεμμένη από θλιβερούς αποικιοκράτες ,αδελφή τους. Οι χιτώνες τους είναι ανάλαφροι και πολύπτυχοι, δουλεμένοι με απίστευτη δεινότητα και οι κόμες τους με πλογμούς ασύληπτους για τα απλά μέτρα ενός αγάλματος, συγκλονίζουν με την εικαστική και την πλαστική τους επεξεργασία και συνθέτουν αναμφίβολα την πιο ολοκληρωμένη εκδοχή που μπορεί να αντιπροσωπεύει ένα αληθινό αριστούργημα του είδους τους…Αυτές αποτέλεσαν το αξεπέραστο πρότυπο εφαρμογής μετά τον πρώιμο θησαυρό των Σιφνίων για 25 αιώνες, επηρεάζοντας την αρχιτεκτονική εικονογραφία και διακόσμηση ίσαμε το 19^ο αι. , από τις πιο έντεχνες εφαρμογές του ρομαντισμού σε πολλές χώρες μέχρι τις «μαγεμένες»** κόρες της Θεσσαλονίκης (Las Incantadas) της μπελ-επόκ στο αρχοντικό του Λιάτσι Αρδίτη στην εβραϊκή γειτονιά Rogos (εικ.:11,12) , κλεμμένα σύμβολα μιας Κοινότητας που χάθηκε στο Ολοκαύτωμα των φρικτών θαλάμων αερίων των ναζί ,σε μια από τις πιο μαύρες σελίδες της ιστορικής πόλης.

 

εικ.11-12: Οι "μαγεμένες" (Las Incantadas) της Θεσσαλονίκης στο Μουσείο του Λούβρου μετά την αφαίρεσή τους το 1864 από το αρχοντικό του Λιάτσι Αρδίτη και σε αναλυτική σχεδιαστική απεικόνιση.  

Οι συμβολισμοί που ενσωματώνουν οι Καρυάτιδες της Αμφίπολης είναι αμφίσημοι και πολύπλευροι…Η θεματική αντοχή τους στο χρόνο και η μεγάλη επιρροή που είχαν μέχρι τις αρχές του 20^ου αιώνα σε εικαστικές, γλυπτικές και ιδιαίτερα αρχιτεκτονικές εφαρμογές σε όλο τον Κόσμο, αποκαλύπτουν τον ισχυρό συμβολικό χαρακτήρα και τη γοητεία που άσκησαν σε όλες τις δημιουργικές εκφράσεις στη διάρκεια των περασμένων αιώνων… Στα πιο αντιπροσωπευτικά και σπουδαία δείγματα κατατάσσονται αναμφίβολα οι -σχετικά πρόσφατες- δημιουργίες των Augustus Saint-Gaudens (1848-1907) το 1890 (Mητροπολιτικό Μουσείο της Νέας Υόρκης) την περίοδο του Αμερικάνικου ρομαντισμού, η θραυσματική «πεσμένη Καρυάτιδα» του Αuguste Rodin (1840-1917) το 1881 και βέβαια οι γεμάτες αισθησιασμό σπουδές για Καρυάτιδες του Amedeo Modigliani το 1912, σε μια περίοδο που ο καλλιτεχνικός αναβρασμός του ύστερου 19^ου και των αρχών του 20^ου αιώνα, προανήγγειλε την επικράτηση μιας εικονοκλαστικής νεωτερικότητας που θα κυριαρχούσε απόλυτα στη διάρκειά του αλλάζοντας για πάντα την Τέχνη και τη ματιά μας στα πράγματα...

εικ.13-14: Augustus Saint-Gaudens, Καρυάτιδα, 1890 (Μητροπολιτικό Μουσείο Νέας Υόρκης) / Αuguste Rodin, Πεσμένη  Καρυάτιδα, 1881. 


εικ . 15-16 : Amedeo Modipliani, Σπουδές για Καρυάτιδες, 1912. 

Το βλέμμα το ανθρώπινο ίσως να είναι μονάχα εκείνο που μπορεί να προσφέρει την αληθινή ερμηνεία για τη μαρτυρία και τη φόρτιση που προκαλεί η παρουσία τους…Σαν εκείνη ίσως την κρυμμένη συγκίνηση που ξύπνησαν το 1953 στην Αθήνα στην οδό Ασωμάτων στου Ψυρρή, οι δυο αντίστοιχες κόρες που υποβάσταζαν τον εξώστη ενός μικρού νεοκλασικού σπιτιού την ίδια εκείνη μαγική ώρα που διάβαιναν αποκάτω οι πανομοιότυπες ηλικιωμένες μαυροντυμένες γυναίκες, σαν ιερό ντουέτο, υποβαστάζοντας κι αυτές θαλερές τα βάρη του χρόνου και περπατώντας στο δρόμο ενός βίου που – σε πολλά επίπεδα – διαρκώς εξελίσσεται… Ο σπουδαίος Γάλλος φωτογράφος Henri Cartier Bresson (1908-2004), έτυχε να φωτογραφίζει εκείνη την ώρα εκεί και με το οξύ βλέμμα του απαθανάτισε τη στιγμή και μας χάρισε ένα ενσταντανέ γεμάτο συσχετίσεις και συμβολικά υπονοούμενα αλλά κυρίως την αγαλλίαση και την αισθητική πληρότητα που προκαλεί στο βλέμμα μια εξαιρετική καλλιτεχνική λήψη… Το ίδιο αυτό σπίτι με τις Καρυάτιδες ζωγράφισε (1971-73) ο Γιάννης Τσαρούχης (1910-1989) και αποτέλεσε την κατοικία της λογοτεχνικής Εκάβης στο «Τρίτο στεφάνι» του Κώστα Ταχτσή (1927-1988) και σκηνικό στις «Εκκλησιάζουσες» (1988) των δυο αυτών σπουδαίων εκπροσώπων του Πολιτισμού μας στο δεύτερο μισό του 20^ου αιώνα, εντάσσοντάς το οριστικά στη μεταπολεμική νεοελληνική μυθολογία...

εικ.17-19: Henri Cartier Bresson,Οδός Ασωμάτων, Αθήνα, 1953 / Γιάννης Τσαρούχης, Οδός Ασωμάτων, 1971-73 / Η αφίσα της παράστασης του έργου "Εκκλησιάζουσες" του Αριστοφάνη, με σκηνικά του Γιάννη Τσαρούχη και μετάφραση του Κώστα Ταχτσή.

 Οι Καρυάτιδες της Αμφίπολης, ένα ακόμη συγκλονιστικό εύρημα της σταδιακής ανάδυσης μιας σημαντικής ανακάλυψης, δεν αποτελούν αναμφίβολα αντικείμενα που προσφέρονται για μικροπολιτικές που υπηρετούν αδιάφορες σκοπιμότητες και ξεπερνούν την όποια επιστημονική αρχαιολογική προσέγγιση... Όπως αποδεικνύει όμως η ρητορεία των τελευταίων ημερών, δεν είναι και αποκλειστικό προνόμιο, συνδικαλιστικών φορέων και ενός εχθρικού κλίματος αντιπαράθεσης που δεν έχει καμιά αξία και δεν προάγει την όποια ενδιαφέρουσα συζήτηση μπορεί να αναπτυχθεί ανάμεσα σε σκεπτόμενους ανθρώπους…Οι εικόνες που αποκαλύπτονται καθημερινά μπροστά στα μάτια μας, είναι η αφορμή για ερεθίσματα και προσωπική κινητοποίηση όσων επιζητούν με επιμονή τις συνάψεις των πραγμάτων με την περιοχή του νοήματος…Ας συνεχίσουμε να προσδοκούμε πως κάποτε θα καταφέρει η έκρηξη της ποιότητας να φωτίσει όλες τις σκοτεινές εκδοχές που εμπόδισαν ιστορικά το Διαφωτισμό να επιβάλει την παρουσία του ορθού λόγου και της διανοητικής και συναισθηματικής αναζήτησης πάνω στα κυρίαρχα πρότυπα των πρωταρχικών μας ενστίκτων…Η Τέχνη θέτει εν έργω την α-λήθεια των όντων έγραψε ο Μάρτιν Χάιντεγκερ…Ας έχει η υπόθεση της Μνήμης το δικό της μερίδιο στον καθημερινό αγώνα της ύπαρξης…       

Οdyss / 14-27.09.2014 


ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ: 

* /  Ο γνωστός τίτλος της ε ραψωδίας της Οδύσσειας, ως αφετηρία για τον προσδιορισμό μιας προσπάθειας που επιχειρεί να μετατοπίσει το ενδιαφέρον για τα συμβαίνοντα, από τη γνωστή ρητορεία των εντυπώσεων και των υποθέσεων στο πεδίο του λόγου και της έκφρασης μιας περισσότερο προσωπικής και αγωνιώδους αλλά γοητευτικής αναζήτησης των συνάψεων που υπάρχουν στην περιοχή του νοήματος με όσα έχουν τη δύναμη να κινητοποιούν διανοητικές επεξεργασίες  βασισμένες στις προσλήψεις , τα αισθητηριακά ερεθίσματα, την προσδοκία μιας ουσιώδους εντρύφησης με τα πράγματα, τα πρόσωπα και τα γεγονότα του κοινού μας βίου...  

** / Οι «μαγεμένες» – las Incantadas / Θεσσαλονίκη

Κάπου εκεί στα σημερινά ερείπια της αρχαίας αγοράς της Θεσσαλονίκης, ο λαϊκός μύθος θέλει τη γέννηση ενός παράνομου έρωτα μεταξύ  του Μ. Αλεξάνδρου και  της γυναίκας του βασιλιά της Θράκης που φιλοξενούνταν στο παλάτι που υπήρχε εκεί. Ο Θράκας βασιλιάς αντιλαμβάνεται το γεγονός, και βάζει να κάνουν μάγια στον Αλέξανδρο. Ο Αλέξανδρος το πληροφορείται  και εκείνο το βράδυ δεν βγαίνει από το δωμάτιο του. Έτσι η βασίλισσα αποφασίζει να τον επισκεφθεί αυτή .Τα μάγια όμως την χτυπούν και αυτή και τη συνοδεία της, με αποτέλεσμα να «μαρμαρώσουν». Οι «Μαγεμένες» μας παραπέμπουν στη λατρεία του Διονύσου και ήταν τοποθετημένες κατά το 2ο αιώνα στο ύψος περίπου της Αρχαίας Αγοράς και δίπλα από τα Λουτρά «Παράδεισος». Πρόκειται για ανάγλυφες μυθολογικές μορφές, 8 στο σύνολο τους, που διακοσμούσαν μια κορινθιακή κιονοστοιχία και αναπαριστούσαν το νεαρό Θεό Διόνυσο δίπλα σε έναν πάνθηρα, την Αύρα με το πέπλο της, την Αριάδνη στεφανωμένη με τα φύλλα μιας κληματαριάς, τη Λήδα μαζί με τον κύκνο, μια Μαινάδα που παίζει διπλό φλάουτο, το Γανυμήδη μαζί με το Δία μεταμορφωμένο σε αετό και ένα Διόσκουρο με μια αναπαράσταση αλόγου στα πόδια του. Οι αιώνες θα περάσουν και στην περιοχή θα αναπτυχθεί η εβραϊκή συνοικία Rogos. Ένα τμήμα τότε από την «Στοά των Ειδώλων» με τις «Μαγεμένες» θα βρεθεί ενσωματωμένο στο σπίτι ενός πλουσίου Εβραίου υφασματέμπορα, του Λιάτσι Αρδίτη .Την εποχή εκείνη αποκαλούνται «Las Incantadas».

Παρόλο που αποτελούσε σημείο αναφοράς για την πόλη και θαυμασμού για πολλούς ξένους επισκέπτες, οι «ιδιοκτήτες» του μνημείου δεν φαίνεται να έδειχναν τον ανάλογο σεβασμό προς αυτό. Όπως αναφέρει χαρακτηριστικά ο Emmanuel Miller (ο άνθρωπος που θα τα αρπάξει και θα τα μεταφέρει στην Γαλλία): «Ο ιδιοκτήτης κυρίως, που βρίσκεται μέσα στην αυλή του το μνημείο, διασκεδάζει με τη σειρά του να σπάει από καιρού εις καιρόν κομματάκια και τα πουλάει στους τουρίστες». Αν και πάνω από 100 χρόνια γινόταν προσπάθεια για την αρπαγή των αγαλμάτων από τους εκάστοτε πρόξενους, τελικά ο Miller το 1864 , με μια γενναία δωροδοκία του Σουλτάνου, θα καταφέρει να πάρει την άδεια για να μεταφέρει. Ο ίδιος σε επιστολές προς τη σύζυγό του αναφέρει: «O σουλτάνος, μέσω του μεγάλου βεζύρη Φουάντ Πασά, μου έδωσε την άδεια να αφαιρέσω και να μεταφέρω στη Γαλλία τα οκτώ αγάλματα της Θεσσαλονίκης που τόσο επιθυμούσα» (Le Mont Athos, σ. 322).Ενώ σε μια άλλη θα γράψει: «Θα έχω λοιπόν τα αγάλματά μου, λέω θα έχω, γιατί υπάρχουν ακόμη μεγάλες δυσκολίες. Ο εβραϊκός και ελληνικός πληθυσμός της Θεσσαλονίκης θα εκμανεί όταν μάθει ότι θα πάρουν αυτά τα αγάλματα…. Θα χρειαστεί ο πασάς να στείλει ένοπλη δύναμη και όσο διακριτικοί κι αν είμαστε το νέο θα κυκλοφορήσει πολύ γρήγορα. Τώρα που η τουρκική κυβέρνηση έδωσε το λόγο της, δεν θα επανέλθει και πρέπει οπωσδήποτε να δράσουμε» (ο.π. σ. 322).(Πληροφορίες από άρθρο της κ.Ελένη Στούμπου-Κατσαμούρη).Και κάπως έτσι έγινε...Αν και υπήρξαν έντονες διαμαρτυρίες και αντιδράσεις από Έλληνες και Εβραίους κατοίκους, ωστόσο με την βοήθεια των Οθωμανών και μετά από πολλές περιπέτειες κατάφερε σπάζοντας και τεμαχίζοντας το μνημείο (που στις επιστολές του αποκαλούσε «πέτρες»)να το φορτώσει στο πλοίο του με προορισμό τη Γαλλία.

Οι «Καρυάτιδες της Θεσσαλονίκης» σήμερα εκτίθενται στο Μουσείο του Λούβρου. Τα τελευταία κομμάτια από αυτό το μνημείο, ένα πραγματικό έργο τέχνης που είχε στην κατοχή της η εβραϊκή οικογένεια, θα πουληθούν λίγο πριν το 1917 σε Άγγλους. Ότι, και αν έχει απομείνει από αυτό θα έρθει να καταστρέψει και να διαγράψει από το χώρο και τη μνήμη της πόλης η μεγάλη πυρκαγιά του 1917. Στη Θεσσαλονίκη θα παραμείνουν μόνο οι θρύλοι…Αναλυτική και αποκαλυπτική των συνθηκών της εποχής που αφαιρέθηκαν οι «Μαγεµένες» είναι η περιγραφή από τον ελληνιστή Μαρκ Μαζάουερ στη µελέτη του «Θεσσαλονίκη, πόλη των φαντασµάτων. Χριστιανοί, µουσουλµάνοι και Εβραίοι ,1430-1950»: «Ο ΄Ελγιν της Θεσσαλονίκης ήταν ένας Γάλλος σοφός πενήντα ενός χρονών ονόµατι Εµανουέλ Μιλέρ, ειδήµων παλαιογράφος µε πάθος για τα χειρόγραφα. Αργότερα θα γινόταν καθηγητής νέων ελληνικών στο Παρίσι. Γράφει στη γυναίκα του στις 10 Οκτωβρίου του 1864: «Βιάζοµαι να σου στείλω την καλή, µεγάλη είδηση… Ο Σουλτάνος, µέσω του Μεγάλου βεζύρη, του Φουάντ Πασά, µού έδωσε την άδεια να αποκολλήσω και να µεταφέρω στη Γαλλία οκτώ αγάλµατα της Σαλονίκης που ήθελα τόσο πολύ… Ο πληθυσµός έχει ήδη αρχίσει να εξάπτεται και να δυσανασχετεί. Είναι έξαλλοι που θα πάρω τα αγάλµατα…».

H ταινία "Οι Μαγεμένες", αρχαιολογικό ντοκιμαντέρ.

H ταινία "Οι Μαγεμένες", ήταν η συμμετοχή του Αρχαιολογικού Ινστιτούτου Μακεδονικών και Θρακικών Σπουδών στις "Ευρωπαϊκές Ημέρες Πολιτιστικής Κληρονομιάς" του 2010.Συμμετείχε στο επίσημο διαγωνιστικό πρόγραμμα του Festival du film d'archéologie στη Μπεζανσόν της Γαλλίας, 19-19 Ιουνίου 2011.

Οι "Μαγεμένες" ήταν ανάγλυφες μυθολογικές μορφές που διακοσμούσαν μια κορινθιακή κιονοστοιχία του 2ου-3ου αι. μ.Χ. στην Αγορά της Θεσσαλονίκης. Ονομάστηκαν έτσι το 17ο αι. χάρη σε ένα λαϊκό μύθο παράνομου έρωτα και μαγείας ανάμεσα στο Μέγα Αλέξανδρο και μια βασίλισσα, η οποία, σύμφωνα με τη λαϊκή φαντασία, κατοικούσε στο παλάτι που υπήρξαν κάποτε τα ερείπια της Αγοράς. Στην ιστορία αυτή καταλυτικό ρόλο παίζει ο δάσκαλος του Αλέξανδρου, Αριστοτέλης, που ως δαιμόνιος μάγος αντιστρέφει τα μάγια του απατημένου συζύγου με αποτέλεσμα να μαρμαρώσουν η βασίλισσα και η συνοδεία της. Οι "Μαγεμένες", επονομαζόμενες και "Καρυάτιδες της Θεσσαλονίκης", αφαιρέθηκαν το 1864 από το Γάλλο επιγραφολόγο Εμμανουήλ Μίλλερ και βρίσκονται σήμερα στο Μουσείο του Λούβρου. Η ταινία κάνει μια σύντομη αναφορά στην ιστορία του μνημείου ακολουθώντας κυρίως τα χνάρια της λαϊκής αφήγησης. Δεν είναι μόνο οι "Μαγεμένες" που λείπουν, αλλά και οι ιστορίες των ανθρώπων που έζησαν μαζί τους. Μέσα από τη σημερινή μηχανή παραγωγής μύθων, τον κινηματογράφο, τα αγάλματα παίρνουν φωνή και μας μιλούν ξανά.

Διάρκεια: 70 '
Σενάριο-σκηνοθεσία: Eλένη Στούμπου-Κατσαμούρη, αρχαιολόγος-σκηνοθέτρια
Οργάνωση παραγωγής: Bασιλική Μισαηλίδου-Δεσποτίδου, αρχαιολόγος, αν. Προϊσταμένη Α.I.Μ.Θ.Σ.

Παραγωγή: A.Ι.Μ.Θ.Σ., 2010

ODYSS: ΤΟ ΒΗΜΑ ΤΩΝ ΑΛΛΩΝ*_01 # 12.10.2014

3SΚ** / ΜΟΥΣΕΙΟ ΜΠΕΝΑΚΗ  / 25.9.14-9.11.14

Ο πρώτος λόγος /

ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΦΙΛΙΠΠΙΔΗΣ:  

ΕΞ ΑΦΟΡΜΗΣ ΜΙΑΣ ΕΚΘΕΣΗΣ***

Δύο πράγματα συγκράτησα από όσα ειπώθηκαν στα εγκαίνια της έκθεσης του Αντώνη και του Βαγγέλη Στυλιανίδη (3SK) στο Μουσείο Μπενάκη στις 24 Σεπτέμβρη. Το πρώτο ήταν μια απορία της Μάρως Αδάμη, διευθύντριας των ΑΝΑ (Αρχείων Νεοελληνικής Αρχιτεκτονικής), προλογίζοντας: τι είναι μια αρχιτεκτονική έκθεση και γιατί γίνεται; Το δεύτερο ήταν τα όσα είχε να πει ο Βαγγέλης Στυλιανίδης με επίτηδες τονισμένο ρεαλισμό, παίρνοντας τελευταίος το λόγο, πριν ανέβουμε στην αίθουσα της έκθεσης. Είπε, ανάμεσα σε άλλα, πως η αρχιτεκτονική δεν είναι «τέχνη», πως δεν υπάρχει καλή ή κακή αρχιτεκτονική αλλά εκείνη που φέρνει λεφτά, πως ο πελάτης είναι εξίσου υπεύθυνος για την αρχιτεκτονική που γίνεται, κι ότι η δουλειά του ως αρχιτέκτονα ήταν να κυνηγάει συνέχεια το γιαπί.

Πώς θα μπορούσαν τέτοιες απορίες και αφορισμοί να μεταφερθούν στον τρόπο οργάνωσης μιας έκθεσης; Το ερώτημα δεν είναι ρητορικό, γιατί οι εκθέσεις αρχιτεκτονικής (όπως και η δημοσίευση έργων της) τηρούν κάποιους συμβατικούς κανόνες, από τους οποίους δύσκολα μπορούν να ξεφύγουν. Πάντα επιβάλλεται ένα πνεύμα εξωραϊσμού, δηλαδή μια σκόπιμη επέμβαση στην πραγματικότητα. Όσα επιλέγονται να αναδειχθούν υπερισχύουν ενώ πολλά άλλα αποσιωπώνται. Λίγο-πολύ αυτή η τακτική εφαρμόζεται στην Ελλάδα, καθώς σε γενικές γραμμές υπερισχύει η τεχνική απόκρυψης από την πρόθεση αποκάλυψης.

Αν τα λόγια του Β. Στυλιανίδη μας είχε ανοίξει την όρεξη για μια στροφή προς την αλήθεια της αρχιτεκτονικής, πώς αυτό φαινόταν στην έκθεση; Αλλά και πιο γενικά: πώς μπορεί ο απροσχημάτιστος ρεαλισμός να περάσει σε μια έκθεση;

Τα αναρτημένα σχέδια και φωτογραφίες στους περιμετρικούς τοίχους πιστοποιούσαν μια διάθεση ισότιμης, χωρίς φόβο, προβολής όλων των έργων, άσημων και άγνωστων, διάσημων και πολυδημοσιευμένων, μιας επιβλητικής παραγωγής μέσα σε 40 χρόνια. Το σχεδιαστικό υλικό και τα εργαλεία που εκτίθονταν στα δύο κεντρικά τραπέζια πιστοποιούσαν κάτι άλλο: τον τεράστιο μόχθο πάνω στο σχεδιαστήριο της εποχής πριν την εμφάνιση της ψηφιακής σχεδίασης. Δύο χειρονομίες με φανερή την απουσία της αισθητικής ματιάς – η ομορφιά, μας θύμιζαν, είναι ένας μύθος. Η αλήθεια είναι η εξαντλητική, κάποτε κτηνώδης δουλειά, όπου η επιτυχία ή αποτυχία κρίνεται τυχαία, ως έμμεση συνέπεια της ικανοποίησης του προγράμματος.

Ώς εκεί υπήρχε απόλυτη συνέπεια ανάμεσα στις διακηρύξεις και στο προϊόν, δηλαδή την έκθεση. Όμως στον τοίχο στο βάθος φιγουράριζε, σαν φάντασμα, η τεράστια φωτογραφία της «πίσω» όψης του νέου Μουσείου Σύγχρονης Τέχνης (ΕΜΣΤ) στο κέλυφος του παλιού εργοστασίου Φιξ. Εκείνη με την επένδυση πέτρας, που τόσες συζητήσεις έχει ήδη προκαλέσει. Σαν κάτι που στέκεται ξέχωρα. Σαν να ανήκε σε μιαν «άλλη» έκθεση, που ανοιγόταν από εκεί και πέρα, σ’ ένα αόρατο κομμάτι του Μουσείου.

Εκεί, ο ρεαλισμός είχε ξεχαστεί, είχε διαλυθεί στον αέρα. Οι επισκέπτες, οι προμηθευτές, οι κατασκευαστές και οι πελάτες – όλοι προσπερνούσαν χωρίς να στέκονται. Σαν να μην τους αφορούσε. Άραγε το είχαν προβλέψει και το επιδίωκαν οι Στυλιανίδη; Άνοιγαν έτσι μια κρυφή πόρτα σε μια επόμενη «έκθεση», μόνο για όσους ήθελαν να δουν, που δεν θα ήταν τίποτε άλλο παρά το ίδιο το Μουσείο όταν επιτέλους ολοκληρωμένο θα ανοιχτεί στο κοινό;

Αλλά αυτό, τότε, δεν ήταν μια πράξη ύψιστου ρεαλισμού; Το κτίριο καθαυτό, η καυτή πραγματικότητα αδιαπραγμάτευτη, γυμνή από καρυκεύματα και μεθερμηνείες;

Δημήτρης Φιλιππίδης

…και ο ύστερος /

ΟΔΥΣΣΕΑΣ ΣΓΟΥΡΟΣ: 
Η ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ - ΜΗΧΑΝΗ ΜΝΗΜΗΣ

Προσλήψεις & αποτιμήσεις του έργου των αδελφών Στυλιανίδη 
& μερικά παράπλευρα σχόλια  

Ούτε εκατό μέτρα πιο κάτω από το γραφείο μου στον Άγιο Νικόλαο, υπάρχει το μεγαλύτερο αστικό κέλυφος μέσα στον κεντρικό ιστό της πόλης. Είναι ένα ξενοδοχείο σχεδιασμένο από τους αρχιτέκτονες αδελφούς Στυλιανίδη. Καταλαμβάνει ολόκληρο το ιστορικό οικοδομικό τετράγωνο που στέγασε από το τέλος του 19^ου αιώνα μέχρι και τη δεκαετία του 1970, το περίφημο πυρηνελαιουργείο «Ρούσσος» της οικογένειας Κουνδουράκη (Κούνδουρου).Μια εμβληματική πρώιμη βιοτεχνική επιχείρηση που αποτέλεσε την ισχυρή οικονομική αφετηρία της μεγάλης διαδρομής του γένους των Κουνδούρων, που καθόρισαν με την παρουσία τους τα δρώμενα αλλά και τη φυσιογνωμία της αστικής συγκρότησης του Αγίου Νικολάου. Εκλεκτοί γόνοι της οικογένειας, πολλές σημαίνουσες προσωπικότητες με πρώτο αναμφίβολα το σπουδαίο ανθρωπιστή, δικηγόρο και μάρτυρα της Εθνικής Αντίστασης Ρούσσο Α. Κούνδουρο (1891-1944/εκτελέστηκε από τους ναζί στις 29.08.1944) και το νεότερο, σκηνοθέτη και πολύπλευρο δημιουργό Νίκο Κούνδουρο (γεν.1925), με έργο που περιλαμβάνει  μερικές από τις πιο σπουδαίες ταινίες του μεταπολεμικού κινηματογράφου στην Ελλάδα («Ο Δράκος» κ.α.).

Στη διάρκεια της κατασκευής του, μου είχε κάνει εντύπωση η επίμονη επεξεργασία της λεπτομέρειας και η ποιότητα των συνεργείων και των υλικών. Καθώς περνούσα τακτικά από το εργοτάξιο κινούμενος στο περιβάλλον της πόλης, είχα σχηματίσει μια θετική εικόνα για τους δημιουργούς αρχιτέκτονες  που προσωπικά ο ίδιος ποτέ δεν είχα συναντήσει. Το κτίριο ολοκληρώθηκε, καταλαμβάνοντας τη θέση του στην αρχιτεκτονική στρωματογραφία της κεντρικής περιοχής της πόλης και εγκαθιστώντας μια ολοφάνερη μορφολογική και δομική ποιότητα που θεωρώ πως αποτέλεσε πρότυπο θετικής επιρροής σε αρκετούς νεότερους αρχιτέκτονες. Η τοποθέτηση ενός κεντρικού διαμπερούς αιθρίου και η δυνατότητα κίνησης των πεζών μέσα από το κτίριο, πρότειναν μια άλλη σχέση του κελύφους με τον αστικό δημόσιο χώρο και την πόλη και του προσέδωσαν μια ολοφάνερη πολεοδομική ποιότητα που ξεπερνούσε τις συγκυριακές εικονογραφικές ή επιφανειακές προσεγγίσεις. Αυτό, που τελικά δοκιμάζει ο χρόνος στην καλή αρχιτεκτονική είναι η διαμόρφωση μιας σχέσης του αντικειμένου με το περιβάλλον και τους χρήστες του, που στην περίπτωση αυτή δεν είναι μόνο οι ένοικοι του ξενοδοχείου αλλά και οι περαστικοί και οι επισκέπτες της πόλης που κυκλοφορούν ανυποψίαστοι σε πολλές περιπτώσεις, αναζητώντας νέες εμπειρίες ή απλά προσπερνώντας τις σημαντικές ή ασήμαντες ψηφίδες του κοινόχρηστου δημόσιου καμβά του καθημερινού βίου, δηλ. της ίδιας της πόλης.

Η δεύτερη βιωματική εμπειρία, πιο πρόσφατη αυτή, με τη σημαντική σε εύρος δημιουργική κατάθεση των αδελφών Στυλιανίδη, ήταν η κατασκευή ενός μεγάλου σε μέγεθος ξενοδοχειακού συγκροτήματος που σχεδίασαν ακριβώς απέναντι από την οχυρή νησίδα της Σπιναλόγκας. Η Σπιναλόγκα, χώρος ιστορικά φορτισμένος και ιδιαίτερα στη διάρκεια ενός σκοτεινού 20^ου αιώνα, όπου μετατράπηκε σε χώρο αποκλεισμού και εξορίας δια βίου άρρωστων ανθρώπων (χανσενικών), είναι αρχαιολογικά προστατευμένη περιοχή και εποπτεύσιμη από μεγάλο τμήμα της παραλιακής ζώνης του κόλπου της Ελούντας. Η μελέτη ενός εκτεταμένου κτιριολογικού προγράμματος ξενοδοχείου υψηλών απαιτήσεων, έχει να αναμετρηθεί με τις κλίμακες και τα μεγέθη του ιστορικού και μνημειακού αποθέματος της περιοχής αλλά και με το τοπίο. Το ζήτημα που αποκτά εδώ προτεραιότητα δεν έχει σχέση με τυπολογικές κατευθύνσεις και μορφολογικές επιλογές στη συνθετική αντιμετώπιση, αλλά με το κρίσιμο ερώτημα αν μπορεί να επιτρέπεται στην περιοχή ένας τόσο μεγάλος συντελεστής αξιοποίησης (0,20 μέχρι πρόσφατα, τώρα έχει αλλάξει σε 0,12), ένα επιτρεπόμενο μέγεθος δηλαδή που υπερβαίνει κατά πολύ τόσο τα οικιστικά δεδομένα του μικρού παρακείμενου οικισμού όσο και τη φέρουσα ικανότητα της ιστορικής τοπογραφίας της ευρύτερης γεωγραφικής και ιστορικής ενότητας επιρροής της Σπιναλόγκας.
Η συνθετική επεξεργασία ενσωμάτωσε αναφορές που έχουν σχέση με τις βενετσιάνικες μνημειακές κατασκευές και παράλληλα προσπάθησε να διαμορφώσει δεσμούς με τις τοπικές τυπολογίες και την κλίμακα των χαμηλών κρητικών σπιτιών της παράδοσης. Η εξαντλητική σχεδιαστική αναζήτηση είναι ολοφάνερη έχοντας παραγάγει χωρικές ποιότητες που δεν συναντά κανείς εύκολα σε αντίστοιχες υποδομές. Όλες οι ενστάσεις που μπορεί να εγείρει ένας καλοπροαίρετος συνομιλητής έχουν σχέση με θέματα ποσοτικών μεγεθών και πυκνότητας  του συγκροτήματος. Είμαι βέβαιος από τα λίγα που γνωρίζω, πως η προσπάθεια των αρχιτεκτόνων για τον αρτιότερο χειρισμό των ζητημάτων κλίμακας, συνέχειας και ασυνέχειας των κελυφών και σχέσης με το περιβάλλον αναφοράς τους, πρέπει να υπήρξαν αμείωτες μέχρι το τέλος. Βέβαια στην περίπτωση αυτή το αποτέλεσμα μπορεί να κρίνεται με άνεση και ευκολία από πολλούς εκ των υστέρων. Σε αρκετές περιπτώσεις διερωτώμαι για την ικανότητα παραγωγής ενός καλύτερου αποτελέσματος από εκείνους που δεν έχουν σχέση με ένα αντικείμενο, γιατί έχω την προσωπική εμπειρία ενός διαρκούς κάματου και μιας κυριολεκτικής μάχης που απαιτείται μέχρι τέλους για να μπορέσει να υπάρξει συνεννόηση των ανθρώπων που εμπλέκονται σε μια οποιαδήποτε κατασκευή και στη συνέχεια βέβαια να αρθρωθεί και ένα αρχιτεκτονικό αποτέλεσμα που να μπορεί να στέκεται και να αντέχει στο χρόνο. Είναι προφανές πως λάθη ή αστοχίες μπορούν να συμβούν πάντα όταν υπάρχει δραστηριότητα και παράγεται έργο. Πάντα όμως έχει ιδιαίτερη σημασία και η αναγνώριση της τιτανικής προσπάθειας που απαιτεί δια βίου η καλή αρχιτεκτονική.

"Σήματα μνήμης"_Ναζιστικό μπούνκερ της κατοχής στα όρια του ξενοδοχείου των αδελφών Στυλιανίδη απέναντι από τη Σπιναλόγκα (φωτο.: Οdyss/2012) 

Στην άκρη του συγκροτήματος αυτού διατηρήθηκε και συντηρήθηκε ένα παλιό φυλάκιο- μπούνκερ της ναζιστικής κατοχής, που αποκαταστάθηκε –ίσως περισσότερο από ό,τι χρειαζόταν – ως σήμα υπενθύμισης και μνήμης της κατοχικής βαρβαρότητας. Χαίρομαι όχι μόνο ως αρχιτέκτονας αλλά κυρίως ως Πολίτης της περιοχής, όταν διασώζονται στοιχεία της συλλογικής μας ταυτότητας ανάμεσα στα οποία κατέχουν αναμφίβολα ξεχωριστή θέση τα κελύφη της τοπικής ιστορικής εμπειρίας και βέβαια της περιόδου εκείνης που η Σπιναλόγκα ήταν ακόμη σε λειτουργία ως τόπος αποκλεισμού ασθενών αλλά στην ευρωπαϊκή ήπειρο, οι πύλες της κόλασης ήταν ορθάνοιχτες στα κολαστήρια των ναζιστικών στρατοπέδων εξόντωσης. Η αρχιτεκτονική με κάθε τρόπο πρέπει να εναντιώνεται στους μηχανισμούς της λήθης και οι μικρές χειρονομίες που κινούνται στο πεδίο αναφορών της, ακόμη και αν αφορούν τη διατήρηση και την ανάδειξη ενός απαρατήρητου τοίχου ή μιας ελάχιστης ιστορικής μαρτυρίας, είναι στοιχεία που ενισχύουν το ουμανιστικό της περιεχόμενο.

Η τελευταία αναφορά μου, έχει σχέση με το πολύπαθο Μουσείο σύγχρονης τέχνης στη λεωφόρο Συγγρού που ολοκληρώθηκε πρόσφατα αλλά δεν έχει ακόμη χρησιμοποιηθεί. Το καταστατικό αστικό κέλυφος του Ζενέτου, που με είχε εντυπωσιάσει στα φοιτητικά χρόνια της Αθήνας και αποτέλεσε στη συνέχεια μια προσωπική εμμονή σε γραπτά και ταξίδια, μέχρι την ώρα που ανέλαβαν οι μπουλντόζες της εξέλιξης να το τεμαχίσουν, αποδεικνύοντας την «αγάπη» (διάβαζε αποστροφή) των επίσημων θεσμών αλλά και πολλών ειδικών στη μοντέρνα όψη μιας πόλης, που είναι σε θέση να δημιουργεί ένα αστικό χάος και στη συνέχεια να καταστρέφει ό,τι το οργανώνει ή το ξεπερνά με το μέγεθος και την ποιότητά του. Το κτίριο αυτό ήταν η επιτομή μιας εποχής και ενός οραματιστή δημιουργού, του Τάκη Ζενέτου,  που είχε με προφητικό σχεδόν τρόπο καταφέρει να συνδέσει την αρχιτεκτονική του με τα οράματα μιας επερχόμενης αλλά δυσδιάκριτης ακόμη κατασκευαστικής και τεχνολογικής συνθήκης. Το δοκιμιακό αυτό –από μετατροπή- κέλυφος κατάφερε να εγκαταστήσει δίπλα σε ένα κεντρικό άξονα έντονης τροχαίας κυκλοφορίας ένα κτιριακό οργανισμό που για πολλά χρόνια ενσωματώθηκε στις ροές των κυκλοφοριακών και οικιστικών εντατικών μεγεθών της περιοχής του. Το αστικό βιομηχανικό συγκρότημα του εργοστασίου Φιξ, υπήρξε για μεγάλο διάστημα της δεύτερης μεταπολεμικής περιόδου ένας μεγάλης κλίμακας κτιριακός φορέας διήθησης και ανασχηματισμού των δυναμικών παραγωγικών και συγκοινωνιακών μεγεθών που προσδιόριζαν τα ρευστά και μετακινούμενα όρια της ιστορικής πόλης στην αξονική της μετάβαση προς το θαλάσσιο μέτωπο.

Το κτίριο Φιξ μετά τον ακρωτηριασμό του (αεροφωτογραφία) 

Παρά τις ελάχιστες διαμαρτυρίες κυρίως των φοιτητών της Αρχιτεκτονικής, οι οδηγοί αρχιτεκτονικής και η μαχητική αρθρογραφία αρχιτεκτόνων και ευαίσθητων στα ζητήματα της πόλης ανθρώπων, δεν κατάφεραν να διασώσουν το κέλυφος του Φιξ που κατασπαράχτηκε στην κυριολεξία από τις απαιτήσεις της σαρωτικής επέλασης των νέων αστικών προτεραιοτήτων, αδύναμη «ναυαρχίδα» πια μιας παρακμασμένης παραγωγικής και αστικής μετάλλαξης που το είχε καταστήσει άδειο κουφάρι, κυριαρχικό σε μέγεθος αλλά αδύναμο να διατηρήσει την υπεροπτική του σχέση με το χαοτικό πολεοδομικό περιβάλλον. Η χαρακτηριστική διαφάνεια της μεγάλης του όψης, που λειτουργούσε ως ανοικτή οθόνη συμβάντων της βιομηχανίας που στέγαζε στον ισόγειο χώρο του, εκβάλλοντας με φασματικό τρόπο στους εποχούμενους με ταχύτητα στη Συγγρού, τη γραμμή παραγωγής και αντιπαραβάλλοντας την ετερρόρυθμη  ένταση της μεταβλητής εξωτερικής κίνησης μιας αρτηρίας της πόλης με την αδιάπτωτη μηχανική σταθερά της εσωτερικής βιομηχανικής νόρμας, ήταν το στοιχείο που καθόρισε στη γραμμικά αναπτυγμένη αυτή όψη τις συνθετικές και σχεδιαστικές χειρονομίες του σπουδαίου δημιουργού του. Στην άλλη όψη της οδού Καλλιρόης, κλειστή και σχεδόν αθέατη και κρυπτική, η κουρτίνα των τοίχων με ελάχιστα λειτουργικά ανοίγματα και διατρήσεις αερισμού, προφύλασσε το εσωτερικό από τα βλέμματα των περαστικών και της κοντινής γειτονιάς, δημιουργώντας ένα συμπαγές φίλτρο.

Οι παλιές όψεις του κτιρίου Φιξ του Τάκη Ζενέτου 

Το σχήμα των μελετητών με τους αδελφούς Στυλιανίδη και την Κ. Κοντόζογλου που ανέλαβε να χειριστεί την αποκατάσταση και την επανάχρηση του «μοντέρνου ερειπίου», φαντάζομαι πως προσέγγισε με δέος, αλλά χωρίς αμηχανία, την πιο σημαντική ίσως ανάθεση της δημιουργικής του πορείας. Ο ανασυνθετικός κτιριολογικός προγραμματισμός του κελύφους ήταν απόλυτος. Σκέπτομαι πως ίσως ένα Μουσείο σύγχρονης τέχνης θα μπορούσε μόνο πραγματικά να στεγάσει αυτή η «πολεοδομική μηχανή αστικής μνήμης» και οι μελετητές κατάφεραν με την πρότασή τους, να αναθεωρήσουν τις λειτουργικές και τυπολογικές του αφετηρίες, εισάγοντας μια ολοφάνερη μετασχηματιστική οπτική, που χωρίς να αρνείται την κυριαρχία και τις οπτικές –σαφέστατα- ποιότητες του αρχικού όγκου, προέβαλε κάποιες φορές με ιερόσυλο και αυθάδη αν προτιμάτε τρόπο τις δικές της εννοιολογικές και συνθετικές προσεγγίσεις. Το αποτέλεσμα είναι παραπάνω από ανεκτό. Θα υποστήριζα, πως οποιοσδήποτε χειρισμός δεν είχε ως προγραμματικό σχέδιο την απόλυτη διατήρηση, την αποκατάσταση και την ολοκλήρωση ίσως του αρχικού οράματος του Τ. Ζενέτου, αλλά στόχευε στην ανασχεδιασμό ενός τμήματος και τη μεταμόρφωση του αρχικού απομειωμένου σπαράγματος, θα είχε λίγο πολύ να αντιμετωπίσει τα ίδια ζητήματα και το αποτέλεσμα θα ήταν λίγο πολύ κοντινό. Μόνο αν σκεφτούμε την παράνοια και τις διατομικές προβλέψεις του νέου αντισεισμικού κανονισμού σε κατασκευές από σκυρόδεμα, θα κατανοήσουμε πως σήμερα -το 2014-  δεν θα μπορούσαν να κατασκευαστούν τα περισσότερα κτίρια του Τάκη Ζενέτου και τα περισσότερα γνωστά και εμβληματικά κελύφη της δεκαετίας του 1960. Να αναφέρω το σπίτι στο Καββούρι και στη Γλυφάδα ή να θυμηθώ και την οικία Λαναρά στην Ανάβυσσο του Ν.Βαλσαμάκη ή αν προτιμάτε το κτίριο του Ο.Λ.Π. των Γιάννη Λιάπη και στον Πειραιά; Αυτά ως σχόλιο, στην περίφημη «απουσία της διαφάνειας» του νέου κτιρίου του Φιξ προς την πλευρά της Συγγρού, που σαφέστατα κατάργησε ένας ελάχιστα ευέλικτος κανονισμών φορτίσεων και ίσως η αδυναμία τεχνικής και κατασκευαστικής ευκαμψίας που υποχρέωσε τους συνθέτες αρχιτέκτονες να συμμορφωθούν απόλυτα με τη στατική και δυναμική αντιμετώπιση που προβλέπει ο κανονισμός για τα Μουσεία και τους χώρους συγκέντρωσης κοινού.

H όψη του νέου ΕΜΣΤ στη λεωφ. Συγγρού 

Η νέα όψη εισόδου του ΕΜΣΤ από την οδό Καλλιρόης

Το νέο Φιξ, έχει ποιότητα. Ενσωματώνει την προσπάθεια πολλών ανθρώπων που επέμειναν ανυποχώρητα και υπερασπίστηκαν το όραμα του Ε.Μ.Σ.Τ., απέναντι στις φοβερές ανακολουθίες και τις καθυστερήσεις ενός δημόσιου έργου και ενός θεσμικού μηχανισμού που δεν πολυκαταλαβαίνει το «μοντέρνο» και κυρίως δεν έχει την έγνοια της διάσωσης και της ανάδειξης της αστικήςμνήμης της πόλης. Είναι ένα θαύμα η ολοκλήρωσή του και όπως αποδεικνύεται μέχρι σήμερα, θα είναι και ένα δεύτερο θαύμα τα εγκαίνια του σε μια περίοδο που η φράση της Μαρίας Αντουανέτας όλο και πιο πολύ χαρακτηρίζει την επικαιρική μας συνθήκη. «Όταν δεν έχετε ψωμί να τρώτε παντεσπάνι». Ναι, ίσως ο Πολιτισμός μπορεί να μας σώσει από τη βαρβαρότητα που φαίνεται να επελαύνει…

Odyss / 12.10.2014                        

*/ Το βήμα των άλλων: Με προσκεκλημένο κάθε φορά ένα εκλεκτό φίλο και συνεργάτη στο προσωπικό μου blog, θα επιχειρείται η παράλληλη παρουσίαση, ο σχολιασμός και η κατάθεση προβληματισμού πάνω σε ζητήματα που ενδιαφέρουν όλους εκείνους που έχουν την πεποίθηση πως «μόνο ο λόγος μπορεί να επαναθεμελιώνει ηθικά τον κόσμο μας κάθε μέρα…» (Τζ.Κρίστεβα).

**/ 3SK - Στυλιανίδης Αρχιτέκτονες (από το διαδικτυακό τόπο του μουσείου Μπενάκη)  

Ο Αντώνης Στυλιανίδης ίδρυσε το γραφείο το 1969 και συνεργάζεται με τον Βαγγέλη Στυλιανίδη από το 1978. Ο Κώστας Σιώνης συμμετέχει στο γραφείο από το 1979 και η Βάσια Στυλιανίδη από το 2001. Το 2004 ιδρύεται η 3sk Στυλιανίδης Αρχιτέκτονες Α.Ε. με έδρα στην Αθήνα. Η δουλειά του γραφείου καλύπτει όλο εύρος του design: δημόσια κτήρια, πολιτιστικά κέντρα, θέατρα, μουσεία, γραφεία, καταστήματα, εργασιακοί χώροι, τράπεζες, ξενοδοχεία και μεγάλες τουριστικές μονάδες καθώς και κατοικίες, μεμονωμένες και ως συγκροτήματα.

Φωτογραφίες: Ενίσχυση και μετασκευή πρώην Εργοστασίου ΦΙΞ σε ΕΜΣΤ- Στην εκπόνηση της αρχιτεκτονικής μελέτης συνεργάστηκε η Κ. Κοντόζογλου.

***/ Μεγάλη έκθεση αφιερωμένη στο έργο των αδελφών Στυλιανίδη και των συνεργατών τους, άνοιξε στο Μουσείο Μπενάκη στην οδό Πειραιώς στην Αθήνα στις 24.09.2014 και θα είναι επισκέψιμη μέχρι τις 9.11.2014.

Ωδή στη μοναξιά της χθόνιας Ομορφιάς που δοξολογεί τη θνητότητα…

2300 χρόνια…Μέσα στην αδιάκοπη σιωπή (;) της χθόνιας μοναξιάς της…Τι είδε άραγε αυτή η πανέμορφη κόρη στο πέρασμα τόσων χρόνων που ακοίμητη φύλαξε το μυστικό πέρασμα ενός μεγαλόσχημου τάφου…Πόσοι προσπάθησαν με βία να αλλάξουν το αρχικό σχέδιο της κρυφής του παρουσίας, ποιες ήταν οι δογματικές προσηλώσεις που τους κατηύθυναν και η ιδιοτέλεια που τους όπλισε με το κουράγιο μιας ανίερης χειρονομίας…

Καρυάτιδα σε μακεδονικό τάφο…Μια μορφή σμιλεμένη από χέρι τεχνίτη μαρμαρογλύπτη, που γνώριζε να τιθασεύει το θασίτικο σκληρό υλικό και να δίνει πνοή στην άψυχη πέτρα…Με μια κόμη λεπταίσθητα κτενισμένη που αφήνει τους πλούσιους βοστρύχους να ξεχύνονται στους ώμους και το βλέμμα στραμμένο μπροστά για να ελέγχει και να αποτρέπει…Με τα καλοσχηματισμένα στήθη να προτάσσουν τη μαρτυρία του φύλου της και την εμβληματική ιερότητα που την εξόπλιζε η ιδιότητά της… Σαν οξύμωρο ακούγεται αληθινά…Η ομορφιά να είναι το εμπόδιο και  το σωματικό κάλλος να υψώνεται τείχος για όποιο ανίερο επιχειρήσει να προχωρήσει αδίστακτος και να συλήσει το ενδιαίτημα της αιωνιότητας του νεκρού σώματος… Δεν έχει καθόλου σημασία ποιον ή ποιους  κρύβει ο τάφος…Στα δικά μου τα μάτια, που καθημερινά γίνονται μάρτυρες μιας καινούριας εικόνας, άλλα πράγματα έχουν αξία…Ένας κόσμος, πριν από 23 αιώνες, μέρος του τόπου που φιλοξενεί κι εμάς σήμερα, έστηνε μνημεία για να τιμήσει το πρόσωπο ενός -ξεχωριστού ίσως- νεκρού, με περισσή φροντίδα…

Ποια σκέψη οδήγησε τον αρχιτέκτονα αυτού του θαυμαστού περιβόλου να σμιλέψει με τόση μαστοριά και ποιότητα μια τέτοια κυκλική χάραξη και τι ήθελε να συμβολίσει…457 μέτρα, κτισμένα με θαυμαστά λαξεμένες πέτρες για να κυκλώσει τον τύμβο με μια επιδεξιότητα και μια φροντίδα που ξεπερνά τη δική μας σημερινή σπουδή για τα πράγματα…Δυο Σφίγγες, που κόβουν την ανάσα όχι με το συμβολισμό αλλά με την πλαστική τους δύναμη, που φανερώνει χέρια στιβαρά ενός εμπνευσμένου γλύπτη…Οι φωτογραφίες από τα νευρώδη τους σώματα μου έφεραν στο νου το φοβερό μαρμάρινο κορμό του σκύλου από το ιερό της Βραυρωνίας Αρτέμιδος στη νοτιοδυτική πλευρά της Ακρόπολης, φιγούρα που τόσο ζήλεψε ο Τζιακομέτι χωρίς να καταφέρει ποτέ να πάρει το ποθητό του αντίγραφο…Οι φλέβες κι εδώ χαραγμένες στα μυώδη σώματα έχοντας εγκλωβίσει λες όλη την ένταση μιας ετοιμότητας για κίνηση, οι επεξεργασμένες λεπτομέρειες των ποδιών και των σπασμένων φτερών να μαρτυρούν μια ανώτερη διανοητική και τεχνική αρτιότητα, όλη τους η ανατομική κατατομή να μου φέρνει στο νου τα αξεπέραστα σκίτσα του Λεονάρντο…Οι συνεχόμενοι θόλοι, ενός συστήματος κατασκευής ατελούς ακόμη, μιας και τα χρόνια εκείνα τα τόξα και οι καμάρες δεν είχαν ακόμη ωριμάσει στο στατικό αίσθημα μιας παράδοσης που εξελίχθηκε αργότερα στα χρόνια των Ρωμαίων…Και φαίνεται αυτό από την τοποθέτηση των ίδιων των κομματιών της πέτρας…Δάπεδα με μαρμαροθετήματα σε κόκκινο φόντο, που μου θυμίζουν έντονα τα περίφημα μωσαϊκά στα κτίσματα της στιβαρής νεωτερικότητας του μεσοπολέμου αποκαλύπτοντας μια πρώιμη ματιά αφαιρετική που είχε να κάνει ίσως με τη σπουδή για να ολοκληρωθεί αυτός ο περίφημος διάδρομος…Και πριν δυο μέρες το θαύμα με τους κορμούς και τα κεφάλια των Καρυάτιδων…Η Αμφίπολις, έφερε τούτο το ζεστό Αύγουστο, που συνεχίζεται με αμείωτη ζέστη και το Σεπτέμβρη, τις διαδοχικές εικόνες που ανακαλύπτει το ιερόσυλο δικό μας βλέμμα, πάνω στο σώμα μιας χιλιόχρονης ταφής…Μου φέρνουν αυτές οι εικόνες κάθε μέρα στο νου τους στίχους της Έμιλι Ντίκινσον, όταν μετασχημάτιζε όλο της το σπαραγμό για την ανθρώπινη θνητότητα σε μικρούς ποιητικούς κρυστάλλους και τους έχωνε βαθιά στο συρτάρι της αιωνιότητας, βάζοντας απλά νούμερα χωρίς επιτηδευμένους τίτλους και δίνοντας στους στίχους της μόνο εκείνο που χρειάζεται να διαθέτει η μεγάλη ποίηση, την πνοή για να συναντήσει -στο άδηλο μέλλον- εκείνους που πραγματικά την προσμένουν…

Να δούμε αυτό που συμβαίνει μπροστά στα μάτια μας στην Αμφίπολη με άλλο βλέμμα…Χωρίς τους θολούς φακούς της όποιας σκοπιμότητας, χωρίς τις μίζερες κραυγές και τις επικλήσεις σε ιδεολογήματα και προσδοκίες που δεν έχουν καμιά απολύτως σημασία…Να αφεθούμε στην ευδαιμονία μιας σπουδαίας αρχαιολογικής ανακάλυψης, που όσο κι αν δεν θέλουμε να το παραδεχτούμε, εκφράζει με το δικό μας σημερινό τρόπο την αδημονία και τη «βία» της  σχέσης μας με το χρόνο…Ένδον σκάπτε έγραφε ο Μάρκος Αυρήλιος…Ποιος αλήθεια θα κρίνει τα δικά μας όρια να διαταράσσουμε την ειρήνη εκείνων που έζησαν πριν από μας…Ας αφήσουμε κατά μέρος τους υπολογισμούς και τις πολιτικές κορώνες κι ας σταθούμε απέναντι στο γεγονός με τον τρόπο που ταιριάζει στην ανάδυση των τεκμηρίων και της μεγάλης Τέχνης του παρελθόντος…Γιατί μοναχά εκείνη μαζί με τον Έρωτα, κρίνει την αντοχή μας στο κοινό ταξίδι προς τη σκόνη των άστρων…   

Οdyss, 8.09.2014